O ANDRE BRETON ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΕΟΝ ΤΡΟΤΣΚΙ

O ANDRE BRETON ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΕΟΝ ΤΡΟΤΣΚΙ

Ο ΑΝDRE BRETON επισκέφθηκε τον Λ. Τρότσκι στο Μεξικό, το Φλεβάρη του 1938. Για να μπορέσει να πραγματοποιήσει αυτό το ταξίδι, ο Breton, με τις πολύ περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες, αναγκάστηκε να ζητήσει από το υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας μια θέση δάσκαλου στο εξωτερικό. Τον βοήθησαν να την εξασφαλίσει ο ποιητής Alexis Leger, γνωστός σαν Saint-John Perse, ανώτερος υπάλληλος του υπουργείου Εξωτερικών τότε, και ο γιατρός H. Laugier, υπεύθυνος του τομέα επιστημονικής έρευνας. Στον Breton ανατέθηκε να πάει στο Μεξικό για να δώσει μια σειρά διαλέξεων για την ποίηση και τη ζωγραφική στην Ευρώπη. Στο Μεξικό υποδέχτηκε τον A. Breton και τη γυναίκα του Jacqueline Lamba ο ζωγράφος Diego Rivera, που είχε παραχωρήσει το σπίτι του στο Κογιοακάν στον Λεόν Τρότσκι. Ο Τρότσκι γνώριζε κι εκτιμούσε το έργο του Breton καθώς και την πολιτική δραστηριότητα που είχε αναπτύξει υπέρ του ίδιου και του τροτσκισμού. Τότε, μόλις είχε πληροφορηθεί τη δολοφονία του γιού του Λεόν Σεντόφ από την Γκε Πε Ου. Στη Σοβιετική Ένωση άρχιζε η 3η Δίκη της Μόσχας, η δίκη του Μπουχάριν. Ο Τρότσκι δέχτηκε τον A. Breton με μεγάλο ενδιαφέρον και συμπάθεια. Στις πολλές και πολύωρες συζητήσεις τους, που ο φλογερός υπερρεαλιστής περιγράφει με πάθος, συμφώνησαν σε βασικά ζητήματα που αφορούσαν την Τέχνη, την παγκόσμια πολιτική κατάσταση, το ρόλο του σταλινισμού, την προοπτική της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης. Έργο της συνεργασίας του Τρότσκι, του Breton και του Rivera, είναι το Μανιφέστο "Προς μια Ελεύθερη Επαναστατική Τέχνη". Τρεις μήνες μετά την επιστροφή του από το Μεξικό, ο Breton εκφώνησε τον παρακάτω λόγο - που δημοσιεύει σήμερα ολόκληρο, το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ, στη συγκέντρωση που οργάνωσε στο Παρίσι, για την επέτειο της Οχτωβριανής Επανάστασης, το Εργατικό Διεθνιστικό Κόμμα.

Σύντροφοι:

Δεν θα περιμένετε από μένα ένα πολιτικό λόγο. Exoυν περάσει σχεδόν 3 μήνες από την επιστροφή μου απο το Μεξικό - τρεις μήνες κατα τους οποίους ακούσαμε πολλές φορές τη φωνή του σύντροφου Τρότσκι. Τρεις μήνες κατά τους οποίους, η σκέψη του σύντροφου Τρότσκι, τόσο εξαίσια γρήγορη στο να συλλαμβάνει κάθε νέα σκοπιά του πολιτικού και του κοινωνικού προβλήματος, τόσο εξαίσια εξασκησμένη στο να φέρνει στην επιφάνεια το καινούργιο, έχει γίνει ικανή να γεφυρώνει τη μεγάλη απόσταση που τον χωρίζει από μας, και να εκπληρώνει μέσα από τα περιοδικά της Τέταρτης Διεθνούς, το ρόλο του σαν καθοδηγητική μεγαλοφυία, σαν ο πιο δοκιμασμένος καθοδηγητής του επαναστατικού κινήματος. Τα γεγονότα που έχουν ξετυλιχτεί τους τελευταίους 3 μήνες έχουν προκαλέσει μια τέτοια αναταραχή, που η ανάλυσή μας της διεθνούς κατάστασης, που μπόρεσα να τον ακούσω να την κάνει μ΄ ένα μοναδικό αυθεντικό τρόπο, χρειάζεται να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Θα ήταν πολύ εύκολο να αποδειχτεί ότι στις προβλέψεις του τότε ο Τρότσκι ήταν πιο κοντά από οποιονδήποτε άλλον σ΄ αυτό που έχει γίνει συγκεκριμένη πραγματικότητα σήμερα. Αλλά εσείς, σύντροφοι, που οι πόθοι σας ταυτίζονται με τους δικούς του, είστε τόσο ικανοί να το αποδείξετε αυτό, όσο κι εγώ. Θα αφήσω, επομένως, κατά μέρος οτιδήποτε μπορεί να επικαλύψει τα ραπόρτα των συντρόφων μας και θα περιορίσω τη μαρτυρία μου στο καθαρά ανθρώπινο επίπεδο.

Από μαρξιστική σκοπιά δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι είναι αδύνατο στην εποχή μας να ζήσεις σαν ανεξάρτητος συγγραφέας, πολύ περισσότερο που ένας τέτοιος συγγραφέας έχει σα στόχο να εκφραστεί τίμια σε μια σειρά ζητήματα, έτσι που να δείξει την πλήρη ασυμφωνία του με την αστική κοινωνία. Οι μόνοι δρόμοι που ανοίγονται μπροστά του είναι, είτε να αμβλύνει βαθμιαία την κριτική του με τέτοιο τρόπο που η κοινωνία να προετοιμάζεται να τον καλωσορίσει κάποτε σαν τον άσωτο γιο της. Ή, αλλιώς, να δοθεί ολόκληρος σε μια μορφή αντιπολίτευσης που τουλάχιστον προς στιγμή προσφέρει στο διανοούμενο τη μεγαλύτερη ξεκούραση και το μεγαλύτερο οικονομικό κέρδος: δηλαδή τη σταλινική αντιπολίτευση. Ο σταλινισμός πραγματικά θέτει στη διάθεση ενός τέτοιου συγγραφέα, αν συναινέσει να δώσει κάλυμμα στην τρομερή ιστορική του απάτη, σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες επιλογής θέσεων και εργασιών, με τέτοια οικονομικά οφέλη, που δεν ξέρουν ποια να πρωτοδιαλέξουν. Μια και δεν συγκατατέθηκα εγώ ούτε στον πρώτο ούτε στο δεύτερο δρόμο αυτής της παραίτησης και της προδοσίας, αναγκάστηκα πριν δυο χρόνια, λόγω της ακραίας επισφαλούς οικονομικής μου κατάστασης, να ψάξω για μια θέση δασκάλου στο εξωτερικό. Η υποτιθέμενη δραστήρια υπηρεσία του υπουργείου Εξωτερικών, στην οποία έπρεπε αναγκαστικά να κάνω την αίτησή μου, αφού εξέτασε προσεκτικά την ιδεολογική μου θέση, όπως συνάγονταν από την προηγούμενη δραστηριότητά μου, κατέληξε στο ότι δεν θα έπρεπε να με στείλει σε μια χώρα που έχει απολυταρχικό καθεστώς, ή που πρόκειται ενδεχομένως στο άμεσο μέλλον να αποκτήσει τέτοιο καθεστώς.

Μ΄ αυτούς τους όρους οι πιθανότητες περιορίστηκαν σε τέτοιο βαθμό - είναι ερεθιστικό να το αναφέρεις σήμερα - που το μόνο που μπορούσαν να μου προσφέρουν ήταν να διαλέξω ανάμεσα στην Τσεχοσλοβακία και το Μεξικό. Διάλεξα το Μεξικό, και από τότε για πολύ καιρό δεν άκουσα να λέγεται πια τίποτα. Μόνο προς το τέλος της περσινής χρονιάς, όταν αποφάσισα να ερευνήσω τους λόγους αυτής της σιωπής, τότε μου πρότειναν, σαν αποζημίωση, να με στείλουν στο Μεξικό για να δώσω μια σειρά διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο με θέμα την κατάσταση της ποίησης και της ζωγραφικής στην Ευρώπη. Θα αναρωτιέστε, σύντροφοι, γιατί νοιώθω την ανάγκη να σας παρουσιάσω με τόσες λεπτομέρειες τους όρους αυτού του ταξιδιού. Αυτό, όπως είναι ευνόητο, οφείλεται στο ότι ορισμένοι από τους εχθρούς μας είναι εφευρετικοί στο να το διαστρεβλώνουν και επιζητούν ακόμα να επωφεληθούν απ΄ αυτό με τον πιό χυδαίο τρόπο. Ακόμα πριν φύγω, ένα μέλος του "Οίκου της Κουλτούρας" (σ.σ. Η Ένωσης των Οίκων της Κουλτούρας (Association des Maisons de la Culture) ιδρύθηκε την άνοιξη του 1935 σαν μια οργάνωση διανοουμένων που ελεγχόταν από τους σταλινικούς. Γενικός γραμματέας την εποχή της ομιλίας αυτής του Μπρετόν ήταν ο σταλινικός συγγραφέας Λουί Αραγκόν), ένας αρκετά επικίνδυνος βλάκας που ακούει στο όνομα Τριστάν Τζαρά, βρήκε πρόθυμα αυτιά στα οποία διηγήθηκε ότι επιφορτίστηκε από το υπουργείο των Εξωτερικών με την αποστολή μιας συνάντησής του με τον Τρότσκι! Εξάλλου, μαζί με μένα έφυγαν από το Παρίσι πολλά γράμματα, που στάλθηκαν από τη Νέα Υόρκη στο Μεξικό αεροπορικώς, έτσι ώστε έφτασαν εκεί πριν από μένα, γράμματα που απευθύνονταν στους κυριότερους μεξικανούς συγγραφείς και καλλιτέχνες, γράμματα στα οποία ξεχείλιζε η πιο αναίσχυντη συκοφαντία. Πολλοί από τους παραλήπτες αυτών των γραμμάτων ήξεραν ευτυχώς πώς είχαν τα πράγματα, τόσο σε σχέση με μένα όσο και σε σχέση με τα αχρεία μέσα στα οποία καταφεύγουν συνήθως οι σταλινικοί κύκλοι: Χάρη σ΄ έναν απ΄ αυτούς τους παραλήπτες, μπορώ να σας διαβάσω ένα τέτιο ντοκουμέντο:

"Αγαπητέ σύντροφε και φίλε,

Θέλουμε να σε πληροφορήσουμε, και να σου ζητήσουμε αν έχεις την καλοσύνη να το γνωστοποιήσεις στους φίλους μας στο Μεξικό, για τη θέση του Αντρέ Μπρετόν που πρόκειται να επισκεφθεί τη χώρα σας για να δώσει εκεί ορισμένες διαλέξεις.

Απεσταλμένος των υπηρεσιών προπαγάνδας του Υπουργείου των Εξωτερικών, γνωστών ακόμα και σήμερα για την αντιδραστική τους πολιτική, ο κ. Αντρέ Μπρετόν πήες πάντα θέση ενάντια στο Λαϊκό Μέτωπο και μ΄ αυτό το σκοπό έχει συμμαχήσει με τα πιο ύποπτα πολιτικά στοιχεία. Η δράση του ενάντια στην Ισπανική Δημοκρατία πήρε τις πιό ύπουλες μορφές, έστω κι αν διεκδικούσε έναν επαναστατισμό στα λόγια.

Δηλωμένος θαυμαστής του Τρότσκι, στάθηκε πάντα αντίθετος σ΄ όλες τις πράξεις της Διεθνούς Ένωσης Συγγραφέων, και γι΄ αυτό δεν του δόθηκε ο λόγος στο πρώτο Συνέδριο των συγγραφέων.

Φοβούμενοι ότι μπορούν να γίνουν παρανοήσεις, θελήσαμε να σας ενημερώσουμε για την πραγματική κατάσταση της λογοτεχνίας στη Γαλλία.

Με τους πιο θερμούς χαιρετισμούς μας... κλπ.

Για τη Διεθνή Γραμματεία

Υπογραφή: Rene Blech".

Για κείνους ανάμεσά σας που μπορεί να μην ξέρουν, πρέπει να υπενθυμίσω, σύντροφοι, ότι η στάση μου και η στάση των υπερρεαλιστών φίλων μου απέναντι στον πόλεμο της Ισπανίας, δεν θα μπορούσε να δώσει λαβή ούτε για την παραμικρότερη παρανόηση. Από την πρώτη στιγμή της σύγκρουσης, καταδικάσαμε σε αιώνια ατίμωση τις δυνάμεις της οπισθοδρόμησης και του σκότους που πήραν την ευθύνη του ξεσπάσματός της, διακηρύξαμε την ακλόνητη ελπίδα μας στο πρώτο σκίρτημα της εργατικής Ισπανίας, ένα πήδημα προς τα εμπρός που έτεινε στην πραγματοποίηση, σφυρηλατημένη μέσα στον κίνδυνο, του μόνου πραγματικά ανίκητου μπλοκ, πήδημα που έτεινε επίσης στην ολοκληρωτική εκμηδένιση κάθε θρησκευτικού απαράτ και πάνω απ΄ όλα στη δημιουργία μιας δραστήριας, επαναστατικής ιδεολογίας, σχηματισμένης μέσα στη δοκιμασία των γεγονότων, που να μην ενδιαφέρεται να αναπαράγει αυτή την ιδεολογία που υπάρχει ή σαπίζει αλλά να συμφιλιώσει τις θεμελιακές φιλοδοξίες των συντρόφων μας του FAI, του CNT, του POUM και, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, του PSUC, στο μέτρο που αυτοί οι τελευταίοι θα σταματούσαν τις επιθέσεις τους ενάντια στους προηγούμενους. Δεν είναι αυτό αρκετά σαφές; Σε κάθε περίπτωση, σταθήκαμε ασυμβίβαστα αντίθετοι στην πολιτική της μη-επέμβασης. Υπάρχουν αποδείξεις για όλα αυτά, τυπωμένες, με ημερομηνίες αναμφισβήτητες. Αλλά αυτό που δεν μας συγχωρούν, αυτό που δεν μου συγχωρούν εμένα προσωπικά, είναι ότι στη διάρκεια των γεγονότων, διαπίστωνα ότι η ΕΣΣΔ σήμερα συνιστά ένα από τα κύρια εμπόδια στη νίκη του ισπανικού προλεταριάτου, είναι ότι είπα, για παράδειγμα, το Γενάρη του 1937: "Οι Δίκες της Μόσχας είναι η άμεση συνέπεια της πάλης που διεξάγεται τώρα στην Ισπανία: το ζήτημα για τον Στάλιν είναι να εμποδίσει με κάθε θυσία να αναπτυχθεί ένα νέο επαναστατικό κύμα στον κόσμο. Το ζήτημα είναι να προκαλέσει τη βίαιη διακοπή της Ισπανικής Επανάστασης, όπως έγινε με τη Γερμανική Επανάσταση, με την Κινέζικη Επανάσταση. Μας αντικρούουν με το επιχείρημα ότι η ΕΣΣΔ προμηθεύει όπλα και αεροπλάνα; Ναι, πρώτα γιατί της είναι απαραίτητο να κρατήσει τα προσχήματα, και μετά γιατί αυτά τα όπλα με τη διπλή κόψη, καλούνται να συντρίψουν κάθε τι που γίνεται στην Ισπανία όχι για την παλινόρθωση της αστικής δημοκρατίας, αλλά για την εγκαθίδρυση ενός καλύτερου κόσμου, γιατί καλούνται να καταστρέψουν κάθε τι που αγωνίζεται για την προλεταριακή επανάσταση".

Αυτό που δεν μπορούν να παραβλέψουν σε μένα είναι ότι είπα: "Ας μην απατόμαστε, οι σφαίρες της σκάλας της Μόσχας, το Γενάρη του 1937, έχουν στόχο τους συντρόφους μας του POYM. Μετά απ΄ αυτούς θα επιτεθούν στους αναρχικούς συντρόφους μας, με την ελπίδα ότι θα εξολοθρεύσουν κάθετι ζωντανό, κάθε τι που φέρνει μέσα του μια υπόσχεση για το μέλλον στον ισπανικό αντιφασιστικό αγώνα". Το Νοέμβρη του 1938 - ας μη χάνουμε το θάρρος μας, σύντροφοι - ο Στάλιν έχασε τη δίκη του ΡΟUM: μπροστά στις αποδείξεις που έφερε η υπεράσπιση, υποχρεώθηκε να αποσύρει την κατηγορία της κατασκοπείας που απεύθυνε στους συντρόφους μας, υποχρεώθηκε να παραιτηθεί ολοκληρωτικά από την προσπάθεια της ατίμωσης των επαναστατών της Ισπανίας, παρά τη βοήθεια των διαβεβαιώσεων και της μαρτυρίας του βρώμικου ιησουΐτη Μπέργκαμιν. Η εργατική Ισπανία, η επαναστατική Ισπανία, που την πραγματικότητά της αρνούμαστε να υποκαταστήσουμε με την έννοια της δημοκρατικής Ισπανίας, είναι πάντα όρθια. Σ΄ αυτήν, και μόνο σ΄ αυτήν, απευθύνεται η φλογερή μας αδελφότητα: παρ όλες τις προσπάθειες διαφθοράς, ο Στάλιν δεν μπόρεσε ακόμα να κυριαρχήσει πάνω της περισσότερο από τον Φράνκο: η ετυμηγορία του Οκτώβρη 1938 μας μαθαίνει ότι αυτή δεν έχει πει ακόμα την τελευταία λέξη. Και σαν να μην έφτανε το γράμμα της εισαγωγής που μόλις σας διάβασα σε σχέση με ότι με αφορά, ένα σχόλιο πιό επιτακτικό, που δεν κατάφερε ούτε αυτό να μείνει εμπιστευτικό, στάλθηκε στο γενικό γραμματέα του LEAR του Μεξικού, το αντίστοιχο του πρώην AEAR (Association des Ecrivains et des Artistes Revolutionnaires). Του ζητούσαν απερίφραστα να επαγρυπνεί για να "σαμποτάρει συστηματικά κάθε δουλειά που θα έκανα στο Μεξικό". Ο υπογράφων δεν ήταν άλλος από τον Αραγκόν.

* * * * * *

Να ΄μαι, λοιπόν, φαντάζεστε με πόση συγκίνηση, μπροστά σ΄ αυτό το "Μπλε Σπίτι", για το οποίο έχουμε τόσα πει, και που αποτελεί στο Κογιοακάν την κατοικία του σύντροφου Τρότσκι. Προσπάθησα με δυσκολία να συλλέξω όσο το δυνατό περισσότερα στοιχεία για την ηθική του ακεραιότητα, για το πώς χρησιμοποιούσε το χρόνο του και επίσης κάθε τι άλλο που θα μπορούσε να τον εμποδίσει να ανήκει στην ιστορία και να τον κάνει να συμπεριφέρεται σαν ένας ζωντανός άνθρωπος, αλλά εξακολουθούσε να παρεμβάλλεται ανάμεσα σε κείνον και σε μένα μια οθόνη. Πάνω σ΄ αυτή την οθόνη ξετυλιγόταν μια ζωή πολύ πιο ταραγμένη και πιο συνταρακτική, και ασύγκριτα πιό δραματική απ΄ όλες τις άλλες. Αντίκρυσα αυτό τον άνθρωπο που ήταν ο επικεφαλής της επανάστασης του 1905 και ένας από τους δυο πρωτεργάτες της επανάστασης του 1917, όχι μόνο σαν τον άνθρωπο που έβαλε τη μεγαλοφυΐα του και όλες τις ζωντανές του δυνάμεις στην υπηρεσία της μεγαλύτερης υπόθεσης που ξέρω, αλλά επίσης το μοναδικό μάρτυρα, το βαθύ ιστορικό, που τα έργα του κάνουν κάτι περισσότερο από το να διδάσκουν - παροτρύνουν τον άνθρωπο να υψώσει το ανάστημά του. Τον αντίκρισα στο πλευρό του Λένιν, και αργότερα να συνεχίζει μόνος να υπερασπίζεται τη θέση του, τη θέση της επανάστασης, μέσα στους κόλπους των νόθων συνεδρίων. Τον έβλεπα να στέκεται όρθιος, ανάμεσα στους αισχρά σφαγμένους συντρόφους του, μόνος αυτός, θύμα στη μνήμη των τεσσάρων παιδιών του που δολοφονήθηκαν. Κατηγορούμενος για το μεγαλύτερο για έναν επαναστάτη έγκλημα, η ζωή του να απειλείται κάθε στιγμή, παραδομένος στο τυφλό μίσος αυτών των ανθρώπων για τους οποίους είχε κατασπαταλήσει χωρίς φειδώ όλες του τις δυνάμεις. Πόσο εύκολο είναι να οργανώσεις τη νύχτα της ελεύθερης γνώμης!

Με την καρδιά να χτυπά, είδα μισάνοιχτη την πύλη του Μπλε Σπιτιού, με οδήγησαν μέσα από τον κήπο, μόλις που πρόλαβα στο πέρασμα να προσέξω τις μπουκαμβίλιες που τα ροζ και μωβ λουλούδια τους κάλυπταν το χώμα, τους αιώνιους κάκτους, τα πέτρινα είδωλα που ο Ντιέγκο Ριβέρα - που έθεσε το σπίτι του στη διάθεση του Τρότσκι - είχε συγκεντρώσει με αγάπη κατά μήκος των μονοπατιών. Βρέθηκα σ΄ ένα φωτεινό δωμάτιο ανάμεσα σε βιβλία. Ε, λοιπόν, σύντροφοι, την στιγμή που ο σύντροφος Τρότσκι σηκώθηκε από το βάθος του δωματίου, τη στιγμή που ο πραγματικός του εαυτός έπαιρνε τη θέση της εικόνας που είχα γι΄ αυτόν, δεν μπορούσα να κατανικήσω την ανάγκη να του πω πόσο έκθαμβο με άφηνε το ότι τον έβρισκα τόσο νέο. Με τι αυτοκυριαρχία, με τι βεβαιότητα έχει κρατήσει τη ζωή του, παρά και ενάντια σ΄ όλα, σε τέλεια αρμονία με τις αρχές του, με τι εξαιρετικό κουράγιο μέσα στις τόσες δοκιμασίες που είχε περάσει, κατάφερε να μην αλλοιωθούν τα χαρακτηριστικά του! Βαθιά γαλάζια μάτια, θαυμαστό μέτωπο, πλούσια μαλλιά που μόλις άρχιζαν να παίρνουν το χρώμα του ασημιού και μια χρωματική δροσιά, συνθέτουν ένα προσωπείο, που αισθάνεται κανείς ότι μια εσωτερική ειρήνη το διαπερνά και θα το διαπερνά πάντα, ακόμα και μέσα στις πιό σκληρές στιγμές, γεγονότα της δυστυχίας του. Δεν πρόκειται εδώ για μια στατική άποψη, γιατί μόλις το πρόσωπο εμψυχώνεται και τα χέρια αρχίζουν να δίνουν ένα φίνο τόνο στη μια ή την άλλη πρόταση, η όλη προσωπικότητα αναδύει κάτι που ηλεκτρίζει.

Να είστε σίγουροι, σύντροφοι, ότι αν τα καπιταλιστικά κράτη αποδείχτηκαν τόσο αποφασισμένα, τόσο ομόφωνα στην απόφαση να εξορίσουν το σύντροφο Τρότσκι, και αν η κυβέρνηση του Στάλιν δεν έπαψε να τα πιέζει για να πετύχει αυτή την αποκήρυξη, αυτό είναι τέλεια φυσικό από τη μεριά τους. Ο Τρότσκι ελεύθερος, ο Τρότσκι ικανός να απευθύνει σήμερα το λόγο σε μια συγκέντρωση στο Παρίσι, θα ήταν ένα κομμάτι της επανάστασης που ορθώνεται ξανά μπροστά μας, το φως του Σοβιέτ της Πετρούπολης και του Συνέδριου στο Σμόλνι, που θα άρχιζε ξανά να φωτίζει. Δεν μπορούμε να ζητάμε από τους εκμεταλλευτές της εργατικής τάξης να συμφωνήσουν μ΄ αυτό. Αυτό μπορούμε να το περιμένουμε μόνο από την εργατική τάξη, από την εργατική τάξη που, όταν έρθει η ώρα, θα αποτινάξει το ζυγό που την συντρίβει, θα σαρώσει μ΄ ένα χτύπημα τη θερμιδωριανή σαπίλα και θα αναγνωρίσει τους δικούς της.

Μου δόθηκε, στη συνέχεια, η ευκαιρία να έχω συχνές συνομιλίες με το σύντροφο Τρότσκι. Από μια λίγο μυθώδη ζωή που του απέδιδα, απόχτησε για μένα την πιό αληθινή, την πιο απτή ύπαρξη. Δεν υπάρχει καμιά τυπικά μεξικάνικη τοποθεσία με την οποία να μην έχει συνδεθεί στη μνήμη μου. Τον ξαναβλέπω, συνοφρυωμένο, να ξεφυλλίζει τις παρισινές εφημερίδες στη σκιά ενός κήπου της Κουερναβάκα, μέσα στη φοβερή ζέστη, με την ατμόσφαιρα γεμάτη από το θόρυβο των κολιμπρί, ενώ η συντρόφισσα Ναταλία Τρότσκι, τόσο συγκινητική, με τόση κατανόηση και ευγένεια, μου έλεγε τα ονόματα των εκπληκτικών λουλουδιών. Τον βλέπω ακόμα να σκαρφαλώνει μαζί μου στην πυραμίδα του Ξοχικάλκο. Μια άλλη μέρα, γευματίσαμε με μεγάλη όρεξη στις όχθες μιας παγωμένης λίμνης μέσα στον κρατήρα του Ποπακαταπέτλ. Περνούσαμε ένα ολόκληρο πρωινό σ΄ ένα νησί της λίμνης Πατκουάρο - ο δάσκαλος που αναγνώρισε τον Τρότσκι και τον Ριβέρα έβαλε τα παιδιά του σχολείου να τραγουδήσουν στην παλιά γλώσσα των Ταράσκο. Ή ακόμα να ΄μαστε να ψαρεύουμε σ΄ ένα ορμητικό ρυάκι του δάσους. Δεν υπάρχει κανένας που να δείχνει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από το σύντροφο Τρότσκι για κάθε τι καινούργιο που μας προσφέρεται, δεν υπάρχει κανείς που στη διάρκεια ενός ταξιδιού να είναι τόσο συναρπαστικός, τόσο ιδιοφυής όσο εκείνος. Είναι πεντακάθαρο, υπάρχει μέσα σ΄ αυτόν μια αναλλοίωτη πηγή νιότης. Κι όμως, όπως καταλαβαίνετε καλά, σύντροφοι, δεν υπάρχει κανείς με μεγαλύτερη πνευματική ένταση απ΄ αυτόν. Δεν ξέρω κανέναν άλλον άνθρωπο τόσο ικανό να υποβάλλει τον εαυτό του σε τόσο έντονη, συνεχή δουλειά.

Αλλά, απ΄ αυτή τη δουλειά, υπάρχουν ήδη τόσες αντικειμενικές αποδείξεις, που πιστεύω ότι μπορούμε να τις περάσουμε γρήγορα, ώστε να προσπαθήσουμε να διακρίνουμε το μυστικό της προσωπικής γοητείας του. Αυτή η γοητεία είναι έξω από κάθε όριο. Ένα βράδυ που συμφώνησε να δεχθεί έναν όμιλο διανοουμένων που αποτελούνταν από μιά εικοσαριά άτομα από τη Νέα Υόρκη, να τους κάνει μια σύντομη διάλεξη, μετά να απαντήσει στις ερωτήσεις τους, παρατήρησα πως, καθώς μιλούσε, η ατμόσφαιρα του δωματίου γινόταν ανθρώπινα φιλική γι΄ αυτόν, πώς αυτό το ακροατήριο εκτιμούσε τη ζωντάνια και τη σταθερότητα της απάντησής του, θερμαινόταν από τη διάθεση του και απολάμβανε την ορμή του. Παρακολουθούσα, διασκεδάζοντας, τις προσπάθειες που έκαναν αυτοί οι άνθρωποι, πριν φύγουν, να έρθουν ο ένας μετά τον άλλον να τον ευχαριστήσουν, να του σφίξουν το χέρι. Κι όμως υπήρχε ανάμεσά τους, ανάμεσα στους πιο πολυπράγμονες, ο κυβερνήτης ενός κράτους της Βόρειας Αμερικής, όπως και μια γυναίκα, με κεφάλι κουκουβάγιας, που ήταν υπουργός Εργασίας στην κυβέρνηση Mac Donald... Αυτή η γοητεία μου φαινόταν ότι οφειλόταν, όχι μόνο στην ευχαρίστηση του να βλέπεις από κοντά μια ανώτερη διάνοια να δουλεύει μαζί σου, αλλά και στην έκπληξη της ανακάλυψης ότι το κύριο ενδιαφέρον στο οποίο επικεντρώνεται αυτή η διάνοια είναι τόσο δυνατό, ώστε να υποτάσσει όλα τα άλλα ενδιαφέροντα, να τα κάνει να το εξυπηρετούν. Αλλά, τα υπόλοιπα τα ξέρετε.

Κάποτε περπατούσα ή καθόμουν σ΄ ένα πάγκο μαζί με το σύντροφο Τρότσκι, στο μέσο μιας ινδιάνικης αγοράς, που είναι από τα ωραιότερα θεάματα που υπάρχουν στο Μεξικό. Αυτά που αποσπούσαν το ενδιαφέρον μας ήταν η αρχιτεκτονική των γύρω σπιτιών, ή τα πολύχρωμα κάνιστρα των ανθοπωλών, ή το πέρασμα των χωρικών ντυμένων με sarapes, που απεικόνιζαν τον ήλιο και τη νύχτα, και προχωρούσαν με εξαιρετική ευγένεια, ο Τρότσκι έβρισκε πάντα τον τρόπο να συνδέσει αυτό το μικρό γεγονός της παρατήρησης με κάτι πιό γενικό, να το μετατρέψει σε μια ελπίδα αναστήλωσης των αξιών αυτού του κόσμου, να αποσπάσει απ΄ αυτό ένα ερέθισμα για την πάλη μας. Υπάρχει ένα ζήτημα που για τον σύντροφο Τρότσκι προέχει όλων των άλλων, ένα ζήτημα για το οποίο δεν δέχεται καμιά παρέκκλιση, ένα ζήτημα στο οποίο συνεχώς ξαναγυρίζει. Αυτό το ζήτημα είναι: "Ποιες είναι οι Προοπτικές;". Κανένας άλλος δεν έχει περισσότερο απ΄ αυτόν στραμμένο το βλέμμα προς το μέλλον, όπως ακριβώς δεν είναι ποτέ πιο πολύ ο εαυτός του παρά όταν περιγράφει κυνήγια λύκων στον Καύκασο, όπου πήρε μέρος. Πραγματικά το παρελθόν τείνει να είναι ανιαρό γι΄ αυτόν. Σαρκάζει όλους αυτούς που έχουν δημιουργήσει για τον εαυτό τους μια τίμια υπόληψη. Πρέπει να τον ακούσετε να μιλά για "τους μικρούς συνταξιούχους της ΅Επανάστασης"!

Προσπάθησαν εκεί, όπως κι αλλού, με κάθε τρόπο να νικήσουν τον Τρότσκι. Αφού δεν έφτανε το να τον καταδικάσουν σε θάνατο στη Μόσχα, να του ξεριζώσουν στο πρόσωπο αυτών που αγαπούσε, ένα-ένα τους καλύτερους λόγους ύπαρξής του, και να τροφοδοτήσουν ενάντιά του την πιο τρελή και άθλια εκστρατεία όλων των εποχών, η Γκε Πε Ου που προσπάθησε μάταια πέρυσι να βάλει στα χέρια του, υποτίθεται από κάποιο φίλο, ένα πακέτο που περιείχε μια βόμβα - η Γκε Πε Ου περιορίζεται, τουλάχιστο προς στιγμή, στο να στρέψει ενάντιά του ένα ολόκληρο δίχτυο τερατωδών συνωμοσιών, τόσο πιό αποτελεσματικών σ΄ αυτή την περίπτωση, όσο λιγότερο πληροφορημένοι είναι αυτοί στους οποίους απευθύνεται για την πολιτική κατάσταση στο Μεξικό. Είπαν, σύντροφοι, και η βδομαδιάτικη εφημερίδα Marianne" το επανέλαβε, ότι ο Τρότσκι υπέβαλε στον Πρόεδρο Καρντένας στην αρχή του χρόνου το μέτρο της απαλλοτρίωσης που πήρε, των ξένων εταιριών πετρελαίου (αγγλικών και αμερικάνικων), με σκοπό, υποτίθεται, να παραδώσει το μεξικάνικο πετρέλαιο στον Χίτλερ, τον Μουσολίνι και τον Φράνκο! Υποστήριξαν - σε άμεση αντίφαση με τον παραπάνω ισχυρισμό, αλλά τι σημασία έχει - ότι ήταν ο Τρότσκι που πυροδότησε την εξέγερση του στρατηγού Cedillo ενάντια στον πρόεδρο Cardenas. Οι βρώμικες, πληρωμένες από την Γκε Πε Ου φυλλάδες προχώρησαν σε σημείο ώστε να βεβαιώνουν ότι οι σύντροφοι Τρότσκι και Ριβέρα, στη διάρκεια ενός ταξιδιού από την Πόλη του Μεξικού στην Γκουανταλαχάρα, ενός ταξιδιού 800 χιλιομέτρων που στη διάρκεια του δεν τους άφησα ούτε λεπτό μόνους, είχαν μακρές συζητήσεις με κάποιο γιατρό Ατλ, που θεωρείται σε κείνα τα μέρη πράκτορας της γερμανικής πρεσβείας. Ήμουν απλούστατα εγώ εκείνος που προσπαθούσαν να εμφανίσουν για φασίστα! Προσέξτε, σύντροφοι, ότι η συκοφαντία ξέρει στην ανάγκη να φαίνεται λιγότερο χοντροκομμένη, και ότι μπορεί κατά περίπτωση να εκλεπτυνθεί. Ετσι αφήνουν να εννοηθεί ότι ο σύντροφος Τρότσκι διατηρεί μια πολύ καλή σχέση με τη μεξικάνικη κυβέρνηση, ότι τον ενδιαφέρει λιγότερο να υποστηρίξει τα συμφέροντα της μεξικάνικης εργατικής τάξης από το να ευχαριστήσει τον στρατηγό Cardenas, λόγω της φιλοξενίας που του παρέχει. Ο Τρότσκι αντέκρουσε αυτό τον υπαινιγμό μια για πάντα με την ακόλουθη απάντηση:

"Ας αφήσουμε τους κλόουν και τους δολοπλόκους στη μοίρα τους. Δεν μας απασχολούν αυτοί, αλλά οι συνειδητοί εργάτες ολόκληρου του κόσμου. Χωρίς να τρέφουν αυταπάτες και χωρίς να τρομάζουν από τις συκοφαντίες οι πρωτοπόροι εργάτες θα δώσουν την πλήρη υποστήριξή τους στο μεξικάνικο λαό στην πάλη του ενάντια στους ιμπεριαλιστές. Η απαλλοτρίωση του πετρελαίου δεν είναι ούτε σοσιαλισμός ούτε κομμουνισμός. Αλλά είναι ένα βαθιά προοδευτικό μέτρο εθνικής αυτοάμυνας. Προφανώς ο Μαρξ δεν θεωρούσε κομμουνιστή τον Αβραάμ Λίνκολν. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να έχει μια βαθιά συμπάθεια για τον αγώνα που έκανε ο Λίνκολν. Η Πρώτη Διεθνής έστειλε στον πρόεδρο του Εμφυλίου Πολέμου χαιρετιστήριο μήνυμα, και ο Λίνκολν στην απάντησή του εκτίμησε πολύ αυτή την ηθική υποστήριξη. Το διεθνές προλεταριάτο δεν έχει κανένα λόγο να ταυτίζει το πρόγραμμά του με το πρόγραμμα της μεξικάνικης κυβέρνησης. Οι επαναστάτες δεν χρειάζεται να μεταμφιέζονται, να πλαστογραφούν ούτε να ψεύδονται, όπως το κάνουν οι αυλοκόλακες της σχολής της Γκε Πε Ου, που τη στιγμή του κινδύνου ξεπουλούν και προδίνουν την πιο αδύνατη πλευρά. Χωρίς να εγκαταλείπει το αληθινό της πρόσωπο, κάθε τίμια, εργατική οργάνωση ολόκληρου του κόσμου, και κύρια της Μεγάλης Βρετανίας, έχει καθήκον να επιτίθεται αδιάλλαχτα στους ιμπεριαλιστές ληστές, στη διπλωματία τους, στον Τύπο τους και τους φασίστες λακέδες τους. Η υπόθεση του Μεξικού, όπως και η υπόθεση της Ισπανίας, όπως και η υπόθεση της Κίνας είναι υπόθεση ολόκληρης της εργατικής τάξης". (σ.σ. "Collected Writings and Speeches on Britain", Τόμος 3, New Park Rublica! tions, σελ. 204).

Πρέπει να αποδώσουμε αυτή τη δικαιοσύνη κι αυτή την τιμή στην κυβέρνηση Καρντένας, που εξακολουθεί να κάνει τα πάντα για να εξασφαλίσει την ασφάλεια του σύντροφου Τρότσκι. Τα μέλη αυτής της κυβέρνησης, μερικά από τα οποία έπαιξαν ηγετικό ρόλο στην επανάσταση του 1910, πολέμησαν κάτω από τις διαταγές του Ζαπάτα ή εκπαιδεύτηκαν στη σχολή του, θαυμάζουν ανεπιφύλακτα έναν άνθρωπο σαν τον Τρότσκι. Δεν είναι με κανένα τρόπο δικό τους σφάλμα, αλλά είναι μάλλον συνέπεια των μέτρων που πρέπει να πάρουν για να τον προστατέψουν, το ότι εκείνος υποφέρει μη μπορώντας να κινηθεί όπως θέλει και μερικές φορές παραπονιέται ότι τον μεταχειρίζονται σαν αντικείμενο.

Επιμένω, σύντροφοι, τελειώνοντας, ακόμα κι αν αυτό δεν ενδιαφέρει όλους σας εξίσου, να εξετάσω σύντομα ένα ζήτημα που είχα βαθιά μέσα στην καρδιά μου και που φλεγόμουν να του το παρουσιάσω. Επί χρόνια, σε σχέση με την καλλιτεχνική δημιουργία, υποστήριζα το δικαίωμα του συγγραφέα, του ζωγράφου να οργανώνει τη δουλειά του, να δρα όχι σύμφωνα με πολιτικά συνθήματα, αλλά σύμφωνα με τους πολύ ειδικούς ιστορικούς προσδιορισμούς που βρίσκονται πίσω από την ικανότητα του καλλιτέχνη. Στάθηκα πάντα ακλόνητος σ΄ αυτό το σημείο. Το 1926, όταν θέλησα να γίνω μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, αυτή η στάση μου με υποχρέωσε να βρεθώ αντιμέτωπος με διάφορες επιτροπές ελέγχου, όπου μου ζητούσαν, με θυμωμένο τόνο, να απολογηθώ για τους πίνακες του Πικάσο, του Αντρέ Μασόν, που δημοσιεύονταν στο περιοδικό που εξέδιδα. Πάλεψα αδιάκοπα μέσα στο AEAR ενάντια στην ηλίθια γραμμή του "σοσιαλιστικού ρεαλισμού". Αν αφιέρωσα τον εαυτό μου ασταμάτητα σ΄ ένα καθήκον, περιφρονώντας οτιδήποτε θα μπορούσε να συμβεί, αυτό ήταν η διατήρηση της ακεραιότητας της καλλιτεχνικής δημιουργίας, να κάνεις την τέχνη να συνεχίζει να είναι ένας σκοπός, να μη καταντάει με κανένα πρόσχημα ένα μέσον. Αυτή η επιμονή μου δε σήμαινε ότι δεν ένοιωθα ποτέ απελπισία για το κόμμα, ή ότι δεν σκεφτόμουν ότι η ακατανοησία, η κακοπιστία θα κυριαρχούσαν τελικά. Μας είπαν πολλές φορές, στους φίλους μου και σε μένα, ότι αυτή η στάση που θέλαμε με κάθε θυσία να κρατάμε ήταν ασυμβίβαστη με το μαρξισμό! Όσο κι αν ήμουν πεισμένος για το αντίθετο, δεν μπορούσα να κρύψω από τον εαυτό μου ότι αυτό ήταν ένα νευραλγικό σημείο, ένα θέμα ανησυχίας που την συμμεριζόμαστε όλοι πλατιά τόσο ώστε να αγωνιώ να παρουσιάσω το θέμα στο σύντροφο Τρότσκι. Μπορώ να πω, σύντροφοι ότι δε θα μπορούσα να τον βρω πιο ανοιχτό στην ανησυχία μου. Ω! Μην πιστεύετε ότι καταφέραμε αμέσως να συμφωνήσουμε: δεν είναι άνθρωπος που αποδέχεται τις απόψεις σου τόσο εύκολα. Γνωρίζοντας αρκετά καλά τα βιβλία μου, επέμενε να μάθει για τις διαλέξεις μου και προσφέρθηκε να τις συζητήσει μαζί μου. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο έγιναν ανάμεσά μας μερικές αψιμαχίες: ένα όνομα σαν του Sade ή του Lautreamont που αναφερόταν παρεμπιπτόντως τον τσιμπούσε ελαφρά σαν τσιμπούρι. Αγνοώντας τους, τόνιζε περισσότερο το ρόλο που είχαν παίξει για μένα, από τη μόνη σωστή σκοπιά, τη σκοπιά που είναι κοινή στον επαναστάτη και τον καλλιτέχνη, τη σκοπιά της απελευθέρωσης του ανθρώπου. Άλλες φορές, έπαιρνε τη μια ή την άλλη αντίληψη που τύχαινε να εκφράσω και την υπέβαλε στην πιο αυστηρή κριτική. Έτσι μου είπε μια μέρα: "Σύντροφε Μπρετόν, το ενδιαφέρον του αντικειμενικά τυχαίου δεν είναι καθόλου σαφές για μένα. Ναι, ξέρω καλά ότι ο Ενγκελς αναφέρθηκε σ΄ αυτή την έννοια, αλλά αναρωτιέμαι αν, στην περίπτωσή σας, δεν υπάρχει κάτι άλλο. Δεν είμαι βέβαιος ότι δεν φροντίζετε να κρατήσετε - τα χέρια του διέγραψαν ένα στενό κύκλο στον αέρα - ένα μικρό παράθυρο ανοιχτό στο υπερπέραν". Δεν πρόλαβα να δικαιολογηθώ και συνέχισε: "Δεν είμαι πεισμένος. Και εξάλλου, γράψατε κάπου... α, ναι, ότι αυτά τα φαινόμενα είχαν για σας ένα ανησυχητικό χαρακτήρα". - "Με συγχωρείτε, του είπα, έχω γράψει: "ανησυχητικά για το σημερινό στάδιο της γνώσης μας, θέλετε να το επιβεβαιώσουμε;". Σηκώθηκε αρκετά νευρικά, έκανε μερικά βήματα και στράφηκε σε μένα: "Αν έχετε πει...για το σημερινό στάδιο της γνώσης μας... Δεν βλέπω πιά τίποτε για να σας επιπλήξω αποσύρω την αντίρρησή μου".

Η εξαιρετική διορατικότητά του - ακόμα κι όταν έτεινε να φανεί λίγο καχύποπτος - και η τέλεια καλοπιστία του, που έβλεπα να αποδείχνονται σε κάθε περίσταση, μας επέτρεψαν να φτάσουμε σε πλήρη συμφωνία για την έκδοση ενός μανιφέστου που θα ρύθμιζε οριστικά τα αμφισβητούμενα σημεία στα οποία αναφέρθηκα. Αυτό το μανιφέστο κυκλοφόρησε με την υπογραφή του Ντιέγκο Ριβέρα και τη δική μου και με τον τίτλο: "Για μια ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη". Κατέληγε στη δημιουργία μιας Διεθνούς Ομοσπονδίας Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης (FIARI), μ΄ ένα μηνιάτικο δελτίο που θα κυκλοφορήσει για πρώτη φορά στο τέλος του Δεκέμβρη. (σ.σ. Στην πραγματικότητα κυκλοφόρησε το Γενάρη του 1939 με τον τίτλο "Cle").

Τονίζω ότι οφείλεται πιό πολύ στον Τρότσκι παρά στον Ριβέρα και εμένα η πλήρης ανεξαρτησία που διεκδικείται από καλλιτεχνική άποψη. Hταν τελικά ο σύντροφος Τρότσκι αυτός που μπροστά στο σχεδίασμα που είχα φτιάξει "Κάθε ελευθερία στην τέχνη εκτός κι αν στρέφεται ενάντια στην προλεταριακή επανάσταση", μας επέστησε την προσοχή στις νέες καταχρήσεις που θα μπορούσαν να γίνουν απ΄ αυτή την τελευταία φράση, και χωρίς δισταγμό τη διέγραψε! Ο Τρότσκι μου επανέλαβε πολλές φορές ότι στη σημερινή εποχή, για να διευκολύνει μια επαναστατική ανασύνταξη, υπολόγιζε πολύ στη δραστηριότητα μιας οργάνωσης σαν την FIARI. Δυο φορές επίσης στη διάρκεια αυτών των τελευταίων μηνών θεώρησε καλό να μου ξεκαθαρίσει τη θέση του πάνω στον τρόπο με τον οποίο αυτός προσωπικά έβλεπε την καλλιτεχνική δημιουργία. Διατυπώθηκε από τη μιά μεριά σ΄ ένα γράμμα στους αμερικάνους συντρόφους, αναδημοσιευμένο στην "Τέταρτη Διεθνή", κι από την άλλη σε μια συνέντευξη ανέκδοτη στα γαλλικά, από την οποία δεν θα παραλείψω να παραθέσω το παρακάτω απόσπασμα: "Η Τέχνη της σταλινικής εποχής θα περάσει στην ιστορία σαν η φανερή έκφραση της βαθιάς παρακμής της προλεταριακής επανάστασης. Όμως η αιχμαλωσία της Βαβυλώνας της επαναστατικής τέχνης δεν μπορεί να διαρκέσει και δεν θα διαρκέσει αιώνια. Το επαναστατικό κόμμα δεν μπορεί σίγουρα να προτείνει σαν καθήκον του το να διευθύνει την τέχνη. Ένας παρόμοιος ισχυρισμός δεν μπορεί να προέλθει παρά από κεφάλια μεθυσμένα από την παντοδυναμία, όπως αυτά της γραφειοκρατίας της Μόσχας. Η τέχνη, όπως και η επιστήμη, όχι μόνο δεν ζητούν εντολές, αλλά από την ίδια την ουσία τους δεν τις ανέχονται".

Μου φαίνεται αδύνατο να μη σπεύσουν όλοι οι αυθεντικοί καλλιτέχνες να υποδεχτούν με ανακούφιση και, ακόμα κι αν απέχουν πολύ από το να είναι επαναστάτες, με ενθουσιασμό μια τέτοια διακήρυξη. Σύντροφοι, έχω συνείδηση ότι αποδείχτηκα πολύ πιο κάτω από το φιλόδοξο καθήκον που ανέλαβα: να κάνω λίγο πιο παρόντα ανάμεσά μας το σύντροφο Τρότσκι. Για να παρηγορηθώ, ας θυμηθώ μια συνομιλία που είχα πριν λίγα χρόνια με τον Andre Malraux, μετά την επιστροφή του από ένα ταξίδι στην ΕΣΣΔ. Μου διηγήθηκε πώς, στη διάρκεια ενός γεύματος υποδοχής όπου του ζητήθηκε να βγάλει λόγο, έτυχε να αναφέρει τον Λεόν Τρότσκι και πώς ξαφνικά, ένοιωσε την ατμόσφαιρα να βαραίνει, άκουσε ποτήρια να πέφτουν στο πάτωμα, είδε να σηκώνονται και να μετακινούνται μερικοί από τους διπλανούς του στο τραπέζι με την έκδηλη πρόθεση να τον περιστοιχίσουν: πόσο φοβήθηκε για μια στιγμή για τη ζωή του. Μου εμπιστεύθηκε ακόμα ότι δεν χρωστούσε τη σωτηρία του παρά σε μια ξαφνική έμπνευση, που μας έρχεται καμιά φορά μπροστά στον κίνδυνο, και που του υπαγόρευσε μία φράση ικανή να προκαλέσει την έκπληξη, να ταράξει το χέρι αυτών που ήταν έτοιμοι να επιτεθούν. Αυτό που με άφησε και με αφήνει ακόμα κατάπληκτο δεν είναι τόσο αυτή η σκηνή, που ήρθε ένα τραγικό γεγονός μετά να επιβεβαιώσει, όσο το συμπέρασμα στο οποίο αυτή η σκηνή οδήγησε τον Andre Malraux. Κατά τη γνώμη του, δεν έπρεπε πια, για κανένα λόγο, και σε καμιά περίπτωση, να προσφέρουμε το όνομα του Λεόν Τρότσκι. Το να προφέρεις το όνομά του, θα ισοδυναμούσε, του φαινόταν, με το να αποκλειστείς ακόμα κι από κείνη την επαναστατική δραστηριότητα που θα μπορούσες να έχεις μέσα στις σημερινές ανυπόφορες συνθήκες. Έχει ξανασυμβεί παρόμοιο γεγονός ποτέ, σύντροφοι; Είναι δυνατό το ένστικτο της αυτοσυντήρησης να υπαγορεύει στους διανοούμενους να απαρνούνται τη σκέψη τους μ΄ αυτό τον τρόπο;

Ξέρω, πιστεύω παρολ αυτά ότι από τον Antre Malraux δεν λείπει το θάρρος. Και μόνο το όνομα του Τρότσκι είναι γι΄ αυτόν πολύ αντιπροσωπευτικό και πολύ ενθουσιαστικό για να μπορέσει να σιωπήσει ή να αρκεστεί να μουρμουρίσει. Δεν θα μας εμποδίσουν να το κάνουμε να αντηχήσει στα αυτιά των σκύλων κάθε μάρκας. Πάνω στα διαμελισμένα κορμιά των μικρών παιδιών της Ισπανίας, τα κορμιά των ανθρώπων που σκοτώνονται κάθε μέρα για το θρίαμβο της εργατικής Ισπανίας, τα κορμιά των επαναστατών του Οχτώβρη, το κορμί του συντρόφου μας Σεντόφ, που δολοφονήθηκε μέσα σε μια κλινική, το κορμί του συντρόφου μας Κλέμεντ, που η γαλλική αστυνομία δεν θέλει να αναγνωρίσει κομμένο σε κομμάτια, εμείς πρέπει να κρατήσουμε το έμβλημα: ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΡΑΣΟΥΝ!

Χαιρετίζω το σύντροφο Τρότσκι, εξαίσια ζωντανό, που θα δει και πάλι να σημαίνει η ώρα του, χαιρετίζω το νικητή και το μεγάλο επιζώντα του Οχτώβρη, τον αθάνατο θεωρητικό της διαρκούς επανάστασης.

11 Νοέμβρη 1938