ΔΙΔΑΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΔΙΔΑΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Το ημερολόγιο του Γενικού Πρόξενου της ΕΣΣΔ στη Βαρκελώνη (1936)

Ένα άγνωστο υλικό από τα αρχεία της Γκε Πεού, παρουσιάζει σήμερα το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ, όπου δημοσιεύουμε το ημερολόγιο του παλιού μπολσεβίκου Γενικού Προξένου της ΕΣΣΔ στη Βαρκελώνη Αντόνοφ - Οφσέενκο το 1936, που αποκαλύπτει με συγκλονιστικό τρόπο το ρόλο του Στάλιν στα δραματικά γεγονότα της εποχής, που έκριναν και την ήττα της Ισπανικής επανάστασης. Το άρθρο είναι του ΜΑΡΚ ΓΚΟΛΟΒΙΖΝΙΝ και η μετάφραση της Γιώτας Ματέρη.

Ο Β. Α. Αντόνοφ - Οφσέενκο διορίστηκε στη θέση του σοβιετικού γενικού πρόξενου στη Βαρκελώνη στο τέλος Σεπτεμβρίου του 1936. Εκείνη την περίοδο η τύχη της Ισπανικής Δημοκρατίας αποφασιζόταν στα μετερίζια των σκληρών μαχών στη Μαδρίτη και στο βορρά της χώρας, στην Αστούρια και στη χώρα των βάσκων. Ο διορισμός σ΄ αυτή την υπεύθυνη θέση ενός ανθρώπου που είχε τη φήμη του παλιού επαναστάτη με μεγάλη πείρα στον στρατιωτικό και διπλωματικό τομέα, έπρεπε να δώσει στους ισπανούς τη σιγουριά, ότι η Σοβιετική Ενωση δεν θα άφηνε ένα φιλικό της κράτος να αντιμετωπίσει μόνο του το διεθνή φασισμό.

Εκτός αυτού, ο συγκεκριμένος διορισμός που πραγματοποιήθηκε με την έγκριση του - Στάλιν μετά τη δίκη κατά του "τροτσκιστικού - ζινοβιεφικού τρομοκρατικού κέντρου", φαινόταν ότι επεδείκνυε την ανοχή της κομματικής ηγεσίας στα πρώην μέλη της τροτσκιστικής αντιπολίτευσης, τα οποία αναγνώρισαν εξ΄ ολοκλήρου την ορθότητα της "γενικής γραμμής" και "δεν αμαύρωσαν με τίποτα" τη μετέπειτα δραστηριότητά τους στους κόλπους του ΠΚΚ (μπ.). Κατά τη διάρκεια της δίκης ο Αντόνοφ - Οφσέενκο έγραψε άρθρο στην εφημερίδα "Ιζβέστια" με τίτλο "να εξολοθρευτούν μέχρις εσχάτων", στο οποίο απαιτούσε τη φυσική εξόντωση των πρότινος ομοϊδεατών του. Η "Τροτσκιστική - ζινοβιεφική συμμορία, έγραφε, είναι ένα ειδικό απόσπασμα φασιστών σαμποτέρ με ιδιαίτερα δόλια σχέδια και με εξαιρετικά ύπουλη μεταμφίεση. Είναι ένα διπλά επικίνδυνο απόσπασμα του ταξικού εχθρού. Πρέπει να αφανιστούν από προσώπου γης". Το άρθρο αυτό παρόμοιο με τα άρθρα άλλων πρώην αντιπολιτευόμενων - υποψηφίων κατηγορουμένων σε νέες δίκες, περιείχε την πάγια τότε τελετουργική μεταμέλεια: "Νιώθω μεγάλη ντροπή γιατί το 1923-27 υποστήριξα τον Τρότσκι, παρά το γεγονός ότι άκουσα ένα σαφές προειδοποιητικό μήνυμα. Δεν έδωσα σημασία σ΄ αυτή την προειδοποίηση. Και μόνο μετά τις 7 Νοεμβρίου του 1927, όταν το τροτσκιστικό - ζινοβιεφικό αντικομματικό μπλοκ επεχείρησε την αντισοβιετική του διαδήλωση, τότε αναγνώρισα ως εξ΄ ολοκλήρου σωστή την οργανωτική πολιτική της Κ.Ε. Τότε έγραψα στον Καγκανόβιτς ότι όσον αφορά την αντιπολίτευση "θα εκτελούσα οποιαδήποτε εντολή του κόμματος. Ηταν σαφές ότι - αυτό αφορούσε ακόμη και τον τουφεκισμό τους ως αντεπαναστατών".

Ο διορισμός του Αντόνοφ - Οφσέενκο στην Ισπανία συνέπεσε με την έναρξη (με την άμεση συμμετοχή του ΕΝΚΑΒΕΝΤΕ) της εκστρατείας, ηθικής και φυσικής τρομοκρατίας εναντίον των μη ελεγχόμενων από τον Στάλιν αριστερών δυνάμεων και πρωτ΄ απ΄ όλα του ΠΟΥΜ και των αριστερών αναρχικών. Κέντρο αυτής της εκστρατείας ήταν η Καταλωνία. Γι΄αυτό δεν προκαλεί έκπληξη το άρθρο του Τρότσκι, όπου παρατηρεί σαρκαστικά: "Ο πρώην επαναστάτης Αντόνοφ - Οφσέενκο, μετανοημένος το 1927 για τα αντιπολιτευτικά του αμαρτήματα δήλωσε την πλήρη ετοιμότητά του να πνίξει τους τροτσκιστές "με τα ίδια του τα χέρια". Αυτό το υποκείμενο το έστειλαν εσπευσμένα με τη μάσκα του πρόξενου στη Βαρκελώνη και του υπέδειξαν ποιόν ακριβώς να πνίξει. Και εντολές παρόμοιας σπουδαιότητας δεν κατευθύνονται παρά μόνο από τον άμεσο εντολέα τον "γενικό γραμματέα".

Ο ρόλος του Αντόνοφ - Οφσέενκο ως εκτελεστή των επιθυμιών του Στάλιν στην Καταλωνία, υποδεικνύεται και από σύγχρονους ιστορικούς. Ο Reiner Tosstorff στο έργο του "Μια μοσχοβίτικη δίκη στη Βαρκελώνη" γράφει: "Η ειρωνεία της ιστορίας ήταν ότι ο σοβιετικός πρόξενος Αντόνοφ - Οφσέενκο, ο οποίος ενώπιον της κοινής γνώμης ετέθη επικεφαλής της εκστρατείας εναντίον του ΠΟΥΜ, ήταν πρώην ομοϊδεάτης του Τρότσκι στην αντισταλινική αντιπολίτευση και παλιός γνωστός του αρχηγού του ΠΟΥΜ Α. Νίν". Ταυτόχρονα, σύμφωνα με τη γνώμη του ερευνητή, οι "πραγματικοί αρχηγοί των διώξεων του ΠΟΥΜ βρισκόταν στο παρασκήνιο".

Με εξαίρεση αυτές και μερικές άλλες μαρτυρίες δεν βρήκαμε λεπτομερείς πηγές που να χαρακτηρίζουν τη δραστηριότητα του σοβιετικού γενικού πρόξενου στην Καταλωνία κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. ΣΕ συνδυασμό με τα προαναφερθέντα, παρουσιάζει αδιαμφισβήτητο ενδιαφέρον η συλλογή ντοκουμέντων η οποία ονομάστηκε συμβατικά "ημερολόγιο του Αντόνοφ - Οφσέενκο", που φυλάσσεται στο αρχείο της ΚΕ του ΚΚΣΕ στο πρώην κεντρικό κομματικό αρχείο στη Μόσχα. Το ημερολόγιο περιλαμβάνει τη συλλογή των επίσημων απολογισμών που ετοίμαζε ο γενικός γραμματέας, όπως και εισηγητικά σημειώματα που στέλνονταν σε διάφορους παραλήπτες: στον πρέσβη της ΕΣΣΔ στην Ισπανία, στον αντιπρόεδρο του Λαϊκού Επίτροπου επί εξωτερικών υποθέσεων, όπως επίσης και στα "Ανώτερα κλιμάκια της εξουσίας" (Πολιτικό Γραφείο της Κ.Ε. του ΠΚΚ (μπ.). Τα τελευταία ντοκουμέντα στέλνονταν άμεσα στον Στάλιν και στον κύκλο του. Οι απολογισμοί και τα εισηγητικά σημειώματα ακολουθούνταν από μακροσκελέστερες προσθήκες, όπου ο συγγραφέας διηγείται αναλυτικά τις εντυπώσεις και τις κρίσεις του για τις συναντήσεις με επίσημους εκπροσώπους της καταλωνικής και ισπανικής ηγεσίας.

Οπως φαίνεται από τα ντοκουμέντα, ένα από τα σημαντικά προβλήματα που αντιμετώπισε ο σοβιετικός πρόξενος, ήταν οι τεταμένες σχέσεις, η μη εμπιστοσύνη, η αμοιβαία καχυποψία μεταξύ καταλωνικής αυτόνομης κυβέρνησης και Μαδρίτης. Πολλοί ηγέτες της αυτόνομης κυβέρνησης της Καταλωνίας, οι οποίοι μόλις πριν δυο μήνες ήταν διοικητές των εργατικών αποσπασμάτων που συνέτριψαν τη στρατιωτική φρουρά η οποία είχε στασιάσει, θεωρούσαν ότι αποτέλεσμα της επανάστασης, της δικής τους επανάστασης, πρέπει να είναι το ξαναμοίρασμα της ιδιοκτησίας ανάμεσα στις κολλεκτίβες των εργαζομένων και ο μετασχηματισμός της Ισπανικής Δημοκρατίας σε Ομοσπονδιακό κράτος, όπου η Καταλονία θα ήταν ισότιμο υποκείμενο παράλληλα με τις άλλες περιοχές, την Γαλικία και τη χώρα των Βάσκων.

Οπως φαίνεται από τα ντοκουμέντα, οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης της Καταλονίας ζητούσαν την υποστήριξη του Αντόνοφ - Οφσέενκο και αυτό αφορούσε πρωτίστως την τροφοδοσία της Καταλονίας με σύγχρονα όπλα και την ενίσχυση του μετώπου της Αραγώνας. Αυτός, μεταξύ άλλων ανακοινώνει αναλυτικά τις συζητήσεις τους με τους κυβερνητικούς υπαλλήλους, τα μέλη της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (ΕΣΕ) και της Ομοσπονδίας της Ιβερίας (ΦΑΪ), οι οποίες υπερίσχυσαν στην Καταλονία. Δημιουργείται η εντύπωση ότι ο σοβιετικός γενικός πρόξενος έβλεπε με συμπάθεια πολλές από τις αρχές τους. Ετσι, ο Αντόνοφ - Οφσέενκο, κατά τη συνάντηση του καθοδηγητή της στρατιωτικής βιομηχανίας Γκάρσια Ολιβιέρα, ο οποίος ήταν ταυτόχρονα ένας από τους αρχηγούς της ΕΣΕ, συμφώνησε με την αναγκαιότητα της ταχύτατης έναρξης πολεμικών επιχειρήσεων ακριβώς στο μέτωπο της Αραγώνας με το σκοπό της κατάληψης της Σαραγόσας. "Ο Γκαρσία Ολιβερ, έγραφε, δεν έχει αντίρρηση ούτε για ενιαία διοίκηση, ούτε για πειθαρχία στη μάχη, αλλά είναι εναντίον της αποκατάστασης της μονιμότητας των αξιωματικών, αυτής της βάσης για το μιλιταρισμό... Με φανερή ευχαρίστηση ακούει τη σύμπτωση της άποψής μου με το στρατιωτικό του σχέδιο δράσης για βοήθεια της Μαδρίτης πρωτίστως, ξεκινώντας τις επιχειρήσεις από τη Σαραγόσα. Αποκρούει τους υπαινιγμούς για το (καταλονικό - Μ.Γκ.) κίνημα απόσχισης: "Εμείς δεν είμαστε καν από την Καταλονία, όμως η Μαδρίτη δεν πρέπει να μας φέρει πίσω". Ο Αντόνοφ - Οφσέενκο υπογραμμίζει ιδιαίτερα τον φιλικό τόνο διεξαγωγής της συνομιλίας και το γεγονός ότι ο Γκαρσία Ολιβερ άκουσε με μεγάλο ενδιαφέρον την ανάλυση των βασικών θέσεων της μαρξιστικής θεωρίας για τη δικτατορία του προλεταριάτου, για την επονέκρωση του προλεταριακού κράτους.

Από τις συζητήσεις με τον Μιραβίλιας, πρώην γραμματέα της Επιτροπής αντιφασιστικής πολιτοφυλακής, πρώην μέλος της ομάδας Μαουρίνα, ο γενικός γραμματέας υπογραμμίζει, ότι οι "αναρχο - συνδικαλιστές δείχνουν ολοένα και περισσότερη επιφυλακτικότητα στην ηγεσία της βιομηχανίας. Αυτοί απέρριψαν τον εξισωτισμό στις μεγάλες επιχειρήσεις". Ο Μιραβίλιας συζητώντας για το μελλοντικό καθεστώς της Καταλονίας, ενημέρωσε τον Αντόνοφ - Οφσέενκο για τις αξιώσεις προς την κεντρική κυβέρνηση αναφορικά με το γεγονός ότι η Καταλονία δεν απέκτησε ευρεία αυτονομία στη σχολική εκπαίδευση, την στρατιωτική αυτονομία, την απόρριψη της καταλονικής "της πιο πρωτοπόρας νομοθεσίας που αφορά κοινωνικά θέματα". "Η Καταλονία δεν θέλει την απόσχισή της από την Ισπανία, συμπέρανε ο Μιραβίλιας. - Ομως η Βαρκελώνη πρέπει να είναι η πρωτεύουσα της μέλλουσας Ισπανικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας".

Ενδεικτικοί του γεγονότος, ότι παρόμοιες απόψεις ήταν διαδεδομένες το 1936 όχι μόνο μεταξύ των αναρχικών, είναι οι απολογισμοί των συνομιλιών του γενικού πρόξενου με τον πρόξενο της αυτόνομης κυβέρνησης της Καταλονίας Κομπάνιες, ο οποίος σύμφωνα με τα λόγια του Αντόνοφ - Οφσέενκο "μιλούσε πολύ για τον αγώνα του ισπανικού λαού εναντίων των παρασιτικών δυνάμεων του παλιού κόσμου". Ο πρόξενος ενημέρωνε αναλυτικά το κέντρο, ότι όταν γίνεται λόγος για τις σχέσεις με τη Μαδρίτη, ο Κομπάνιες "σκυθρωπιάζει και αναφωνεί με πάθος ότι η Μαδρίτη δεν καταλαβαίνει την Καταλονία και ότι οι υπουργοί της Μαδρίτης υπογραμμίζουν με έντονο τρόπο, ότι είναι υπουργοί όλης της Ισπανίας και ότι τον αντιμετωπίζουν ως υποτελή κυβερνήτη", ότι η Μαδρίτη αρνήθηκε να μεταβιβάσει στη Βαρκελώνη τον εξοπλισμό του εργοστασίου πυρίτιδας που εκκένωσε από το Τολέδο και μάλιστα ότι η Καταλονία έστειλε στη Μαδρίτη τα καλλύτερα αποθέματά της και δεν πήρε τίποτε ως αντάλλαγμα, εκτός από "κυβερνητικά διατάγματα και μομφές". Στη συνέχεια κατά τη συνομιλία τους ο πρόεδρος είπε, ότι η "Καταλονία έχει κοινή μοίρα με την Ισπανία" και ότι ακριβώς εκείνος ανακήρυξε πρώτος τη δημοκρατία και όχι της Καταλονίας, αλλά ισπανική, όμως δεν πρέπει να ταπεινώνουμε την εθνική αξιοπρέπεια των Καταλονών, πρέπει να οικοδομήσουμε τη νέα Ισπανία ως ομοσπονδιακή δημοκρατία, όπως στη Σοβιετική Ενωση. Ομως, σύμφωνα με τα λόγια του Κομπάνιες, μετά το σχηματισμό της κυβέρνησης του Λ. Καμπαλιέρο, οι σχέσεις με τη Μαδρίτη άρχισαν να καλυτερεύουν. "Ο Ντουρούτι επέστρεψε από τον Καμπαλιέρο ικανοποιημένος".

Η ανάλυση της στρατιωτικής, πολιτικής και οικονομικής κατάστασης επέτρεψε στον Αντόνοφ - Οφσέενκο να βγάλει το συμπέρασμα για την αναγκαιότητα υποστήριξης της Καταλονίας. Στις αναφορές του στη Μόσχα περιέγραψε την κατάσταση που διαμορφώθηκε σε αυτή τη δημοκρατία εντελώς διαφορετικά απ΄ ότι η επίσημη προπαγάνδα της Κομιντέρν, η οποία παρουσίαζε την Καταλονία ως "βασίλειο της ισπανικής μαχνόβσινα", προπύργιο ακυβερνησίας, αναρχικής τρομοκρατίας και κομμουνισμού του στρατώνα. Ο πρόξενος θεωρούσε σκόπιμο από στρατιωτική και στρατηγική άποψη να συγκεντρωθούν όλες οι πρωτοπόρες δυνάμεις ακριβώς στην Καταλονία, κάτι που θα επέτρεπε στο μέλλον να καταφέρουν πλήγμα αντεπίθεσης βορειο - δυτικά και να ενωθούν με τις δυνάμεις της δημοκρατίας της Αστούρια. Ταυτόχρονα πρότεινε όχι μόνο να σταματήσει η εχθρική προπαγάνδα στο σοβιετικό τύπο και τον τύπο της Κομιντέρν εναντίον των Καταλονιτών αναρχικών, αλλά να υποστηρίξουν και να προπαγανδίσουν την καταλονική κυβέρνηση.

Στις 6 Οκτωβρίου 1936 ο Αντόνοφ - Οφσέενκο στέλνει στο σοβιετικό πρόξενο στην Ισπανία Ρόζενμπεργκ αναλυτική εισηγητική αναφορά: "Η εντύπωση για την αναρχία στην Καταλονία δεν είναι σωστή... Η κυβέρνηση θέλει στ΄ αλήθεια ν΄ ασχοληθεί και ασχολείται σοβαρά με την οργάνωση της άμυνας. Στη θέση της παλιάς επιτροπής αντιφασιστικής πολιτοφυλακής ιδρύεται γενικό επιτελείο με επικεφαλής έναν έξυπνο ειδικό. Αρχισαν να λειτουργούν δυο σχολές κατώτερων κομμουνιστικών στελεχών. Προετοιμάζεται και μετά από μερικούς μήνες θα λειτουργήσει εργοστάσιο πυρίτιδας, στρατιωτικοποιήθηκαν μια σειρά άλλα εργοστάσια. Γίνονται εργασίες για την αμυντική γραμμή που προστατεύει την ίδια την Καταλονία. Στο μέτωπο υπάρχει ολοφάνερη άνοδος. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι οι ηγέτες αυτής της κυβέρνησης καταλαβαίνουν την άμεση σχέση που έχει η τύχη της προοδευτικής και δημοκρατικής Καταλονίας με την τύχη της Μαδρίτης. Αυτοί καταλαβαίνουν την οικονομική σχέση της Καταλονίας με την υπόλοιπη Ισπανία. Είναι δυνατόν λόγω της στρατηγικής της θέσης, προωθώντας την καταλονική υπόθεση να παίξουν έτσι το ρόλο του σωτήρα της δημοκρατίας της Ισπανίας.

Προκαλεί αγανάκτηση η συμπεριφορά της Μαδρίτης προς την Καταλονία στο ζήτημα των καταλονικών σχολείων (απαγόρευση οργάνωσης δικτύου εθνικών καταλονικών σχολείων) και βοήθειας για την στρατιωτικοποίηση της καταλονικής βιομηχανίας (το εργοστάσιο πυρίτιδας εκκενώθηκε από το Τολέδο όπως - όπως, στη Βαρκελώνη, όμως απαγόρευσαν να τα μεταφέρει στην Καταλονία). Δεν θεωρώ σωστό, συνέχισε ο γενικός πρόξενος, να σταλούν οποιεσδήποτε σημαντικές ένοπλες δυνάμεις στη Μαδρίτη. Στη Μαδρίτη θα διαλυθούν. Πρέπει και επειγόντως μάλιστα να δημιουργηθούν στρατεύματα κρούσης νοτιοανατολικά της Μαδρίτης, πρέπει να επιτεθούμε εναντίον της Σαραγόσας και από τα βόρεια παράλια προς νότο. Αυτό σημαίνει, ότι πρέπει με όλα τα μέσα να ενισχύσουμε την ομάδα της Αραγώνας. Η ετοιμότητα των καταλονών να κλείσουν συμφωνία με τους μαροκινούς πατριώτες δείχνει ότι δεν είναι εθνικιστές. Κατά τη γνώμη μου πρέπει να στηρίξουμε με κάθε τρόπο τη θέση τους. Ο Καμπαλιέρο πρέπει να συμφωνήσει με τον όρο της Κεντρικής Μαροκινής Επιτροπής...".

Σ΄ αυτό το τελευταίο σημείο ο Αντόνοφ - Οφσέενκο έδινε πρωταρχική σημασία. Οι φήμες για τεταμένη κατάσταση στο Ισπανικό Μαρόκο, στα μετόπισθεν των φρανκιστών, διαδόθηκαν πολύ μακριά, έξω από τα όρια της Ισπανίας. Η εφημερίδα "Ιζβέστια" έγραφε ότι στο Μαρόκο δυναμώνουν οι ταραχές μεταξύ των ιθαγενών και πολλά στρατιωτικά τμήματα του ΦΡάνκο ανακλήθηκαν από το ισπανικό μέτωπο, ώστε να βρίσκονται σε επιφυλακή για πιθανές πολεμικές ενέργειες εναντίων των εξεγερμένων μαροκινών. Στις 5 Οκτωβρίου ο Αντόνοφ - Οφσέενκο έστειλε μυστική αναφορά στο Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΠΚΚ (μπ.), η οποία στάλθηκε στη συνέχεια στο Στάλιν, στο Μολότοφ, το Βοροσίλοφ, τον Ορντζονικίτζε, τον Αντρέεφ, όπου μεταξύ άλλων έλεγε: "...Δυο εβδομάδες πριν η αντιπροσωπεία της Εθνικής Επιτροπής των Μαροκινών, η οποία είναι αντάξια εμπιστοσύνης λόγω της επίδρασής της στις φυλές του Ισπανικού Μαρόκου, άρχισε συνομιλίες με την Επιτροπή της Αντιφασιστικής Πολιτοφυλακής της Καταλονίας. Οι Mαροκινοί εξεγείρονται χωρίς αργοπορία, εάν εγγυάται η Ισπανική Δημοκρατική κυβέρνηση, ότι σε περίπτωση νίκης αυτής της εξέγερσης, θα αναγνωριστεί η ανεξαρτησία του Μαρόκου και προς το παρόν έχει εξασφαλιστεί η υποστήριξη των μαροκινών με χρήματα. Η καταλονική επιτροπή σκέπτεται μάλλον να κλείσει αυτή της συμφωνία και έστειλε δέκα μέρες πριν στη Μαδρίτη ειδική αντιπροσωπεία... Ο Καμπαλιέρο χωρίς να εκφράσει τη γνώμη του, πρότεινε, η μαροκινή επιτροπή να διεξάγει συνομιλίες άμεσα μ΄ αυτόν". Ο Πριέτο, σύμφωνα με τα λόγια του Αντόνοφ - Οφσέενκο, έδειξε μεγάλο σκεπτικισμό: "Μπορούμε να δώσουμε χρήματα, όμως συμφωνία για αναγνώριση της ανεξαρτησίας δεν πρέπει να δώσουμε". Προς αιτιολόγηση της θέσης του υπενθύμισε ότι το προτεκτοράτο στο ισπανικό Μαρόκο βασίζεται στη συμφωνία τριών κρατών και η αποκήρυξη του προτεκτοράτου από την Ισπανία θα βλάψει την κυριαρχία της Γαλλίας. Ο γενικός πρόξενος, εκφράζοντας τη συμφωνία του με την πρόταση των μαροκινών (πατριωτών), επέμενε να επιταχυνθεί η απάντηση στο συγκεκριμένο γράμμα.

Στο "ημερολόγιο" δεν υπάρχουν πληροφορίες για την αντίδραση του Στάλιν σ΄ αυτό το ντοκουμέντο, όμως άλλα υλικά επιτρέπουν να συμπεράνει κανείς, ότι οι προτάσεις του Αντόνοφ - Οφσέενκο δεν ήταν απλώς απορριπτέες, αλλά είναι πιθανόν να έγιναν αιτία της ανάκλησής του από την Ισπανία. Τα γεγονότα μαρτυρούν ότι η φράση του Πριέτο για τη μη αποδοχή από τη Γαλλία της ανακήρυξης της ανεξαρτησίας του Μαρόκο δεν ήταν τυχαία. Οσο πιο έντονα αναπτυσσόταν η στρατιωτική και οικονομική συνεργασία μεταξύ της ΕΣΣΔ και της δημοκρατίας της Ισπανίας, τόσο περισσότερο προσανατολιζόταν ο Στάλιν σε κείνες τις δυνάμεις στην ηγεσία της δημοκρατίας, οι οποίες θα ήταν αποδεκτές από την Αγγλία και τη Γαλλία, πιθανούς στρατηγικούς σύμμαχους της ΕΣΣΔ. Η άνοδος του εθνικο - απελευθερωτικού αγώνα στις γαλλικές αποικίες, που ήταν προσκείμενες στο ισπανικό Μαρόκο, δεν συμπεριλαμβανόταν στις γεωπολιτικές βλέψεις του Στάλιν.

Εκτός αυτού για τη σοβιετική ηγεσία ήταν πολύ επίκαιρο το πρόβλημα των οικονομικών σχέσεων με την Ισπανία και του ελέγχου των εξαγωγών και των εισαγωγών από τη χώρα. "Η γνώμη μας είναι ότι πρέπει να υποστηρίξουμε με κάθε τρόπο την συγκέντρωση όλων των εξαγωγών και των εισαγωγών, άρα και όλες τις συναλλαγματικές πράξεις σε ενιαία χέρια", έγραφε στη Μόσχα ο σοβιετικός αντιπρόσωπος στη Μαδρίτη Α. Στασέφσκι. Στο διαμορφωμένο σχέδιο των εξαγωγών - εισαγωγών της Ισπανικής Δημοκρατίας που έστειλε ο Στασέφσκι στη Μόσχα, υποδεικνύονταν ράγες, ηλεκτρικές μηχανές, τσιμέντο, έγχρωμα μέταλλα, ασήμι, υφάσματα, για τα οποία η Μόσχα ενδιαφερόταν να πάρει από την Ισπανία από το πρώτο ήδη ήμισυ του 1937. Σ΄ αυτές τις συνθήκες η σοβιετική ηγεσία έψαχνε επίμονα τον "δυνατό" και "νομοταγή" πολιτικό, ο οποίος μπορούσε να πραγματοποιήσει τον κατάλληλο έλεγχο στην κατάσταση της χώρας στη βάση του σεβασμού των αρχών της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και των διεθνών συμφωνιών της Ισπανίας και να σταματήσει "τα έκτροπα μεμονωμένων επαρχιών". Ηδη στο τέλος του 1936 ως κατάλληλος υποψήφιος εξεταζόταν ο Χ. Νέγκριν. "Ο υπουργός Οικονομικών, δήλωνε ο Στασέφσκι... με μεγάλη δόση κοινού νου, είναι αρκετά κοντά σε μας".

Οι διαφωνίες μεταξύ του Αντόνοφ - Οφσέενκο και των "Ανώτατων κλιμακίων", κατά τη γνώμη μου, οξύνθηκαν ιδιαίτερα στις αρχές του 1937. Στις 7 Φεβρουαρίου ο Στασέφσκι ενημέρωσε τη Μόσχα για τη διαφωνία μεταξύ του σοβιετικού πρόξενου στη Βαρκελώνη και του Νέγκριν. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης στην εμπορική αντιπροσωπεία ο Αντόνοφ - Οφσέενκο, "είναι περισσότερο Καταλονός, απ΄ ότι οι ίδιοι οι Καταλονοί". Ο Αντόνοφ, σύμφωνα με τα λόγια του Στασέφσκι, δήλωσε ωμά "ότι είναι επαναστάτης και όχι γραφειοκράτης". Η απάντηση του Νέγκριν σ΄ αυτό ήταν ότι θα δηλώσει παραίτηση, καθώς εκτιμά τη δήλωση του πρόξενου ως πολιτική μη εμπιστοσύνης και θεωρεί ότι "είναι ικανός να πολεμήσει εναντίον των Βάσκων και των Καταλονών, όμως εναντίον της ΕΣΣΔ δεν θέλει να πολεμήσει". Το διάβημα του Νέγκριν έγινε γνωστό στη Μόσχα και ο Αντόνοφ - Οφσέενκο τιμωρήθηκε.

Οπως έδειξε η εξέλιξη των γεγονότων στη συνέχεια: η πτώση της κυβέρνησης Καμπαλιέρο, ο διορισμός του Νέγκριν ως πρωθυπουργού, η τρομοκρατία και τα δικαστήρια εναντίων του ΠΟΥΜ στη Βαρκελώνη που έστησαν βάσει των καλλίτερων παραδόσεων της σταλινικής σκηνοθεσίας, η γραμμή του Αντόνοφ - Οφσέενκο για την υποστήριξη της "επαναστατικής" και "αυτόνομης" Καταλονίας διέφερε κατά πολύ από τη γραμμή της σταλινικής καθοδήγησης. Αυτό καθόρισε την πολιτική και προσωπική μοίρα του γενικού πρόξενου.

Κατά τη γνώμη μας, το παράδειγμα του Οφσέενκο, ο οποίος αν και ήταν υψηλά ιστάμενος μυστικός απεσταλμένος του Στάλιν, υπεράσπισε τις επαναστατικές κατακτήσεις της Καταλονίας και αντανακλά βαθιά την τραγωδία των παλιών μπολσεβίκων, οι οποίοι αποφάσισαν να πάρουν το μέρος του Στάλιν, αποποιούμενοι τις παλιές τους πεποιθήσεις και βοηθώντας τον στην εξόντωση των παλιών συντρόφων. Ο ιστορικός Β. Ζ. Ρογκόβιν έγραψε: "Αυτοί παράμεναν μπολσεβίκοι σε κείνο το βαθμό, στον οποίο διατηρούσαν στοιχεία μπολσεβίκικης κοινωνικής συνείδησης, αφοσιώνονταν με αυτοθυσία στο καθήκον που τους είχε ανατεθεί, είτε αυτό ήταν η ανάπτυξη της οικονομίας, της άμυνας ή του πολιτισμού της χώρας. Και ταυτόχρονα σταμάτησαν να είναι μπολσεβίκοι σε κείνο το βαθμό, στον οποίο μετατράπηκαν από προλετάριοι επαναστάτες σε γραφειοκράτες, από αντίπαλους της κοινωνικής ανισότητας σε υπερασπιστές της, από εκφραστές των ενδιαφερόντων του λαού σε αποκομμένους απ΄ αυτόν κομματικούς άρχοντες".

Το παράδειγμα του Αντόνοφ - Οφσέενκο δείχνει, ότι τα προσωπικά χαρακτηριστικά των παλιών μπολσεβίκων, έρχονται όλο και σε μεγαλύτερη αντιπαράθεση με τα πολιτικά καθήκοντα, τα οποία έθετε ενώπιόν του ο Στάλιν. Σ΄ αυτό μπορεί κανείς να δει τη ρίζα της συνειδητής ή ασυνείδητης διαμαρτυρίας προς το σταλινισμό, όπως επίσης και την αιτία θανάτου ουσιαστικά όλης της γενιάς των παλιών μπολσεβίκων κατά τα χρόνια της μεγάλης εκκαθάρισης.