Βολοντίν Βολοσίνοφ: ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Βολοντίν Βολοσίνοφ: ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Σήμερα δημοσιεύουμε μια κριτική πάνω στο έξοχο βιβλίο του μαρξιστή και επιστήμονα Βολοντίν Βολοσίνοφ, που έγραψε λίγο πριν η μπότα της Γκεπεού ισοπεδώσει τα πάντα στη Σοβιετική Ένωση, και έχει για τίτλο του "Μαρξισμός και Φιλοσοφία της Γλώσσας" (εκδ. Παπαζήση - 1998). Το βιβλίο εκδόθηκε σε μια σοβαρή μετάφραση και ένα κατατοπιστικό πρόλογο από το Βασίλη Αλεξίου. Η Κατερίνα Μάτσα με το κείμενο που δημοσιεύει σήμερα το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ επιχειρεί και επιτυγχάνει μια κριτική και ταυτόχρονη μαρξιστική ανάλυση γύρω από τη Φιλοσοφία της γλώσσας με αφορμή το έξοχο αυτό βιβλίο.

Το γίγνεσθαι της λέξης

αντανακλά το γίγνεσθαι

της Φύσης και της Ιστορίας

Η κοσμογονία της Οκτωβριανής Επανάστασης προκάλεσε τρομερές ζυμώσεις στο χώρο της Επιστήμης και της Τέχνης στην Σοβιετική Ένωση. Η έφοδος στον ουρανό δημιούργησε τους όρους για τη μεγαλύτερη ανάταση του ανθρώπινου πνεύματος. Ηταν ο άνεμος της Επανάστασης που μετατράπηκε σε θύελλα θεωρητικών αναζητήσεων και προβληματισμών που αναπτύχθηκαν στη χώρα του ΟΚτώβρη στην κρίσιμη δεκαετία του ΄20, καθώς τα πιο φωτισμένα μυαλά αποπειρώνταν να προσεγγίσουν μαρξιστικά τις επιμέρους επιστήμες και να πάρουν μέρος σ΄ ένα γόνιμο διάλογο ανάμεσα στην Επιστήμη και την Τέχνη της πρωτοπορίας.

Σ΄ αυτά τα πλαίσια δημιουργήθηκαν διάφορες σχολές σ΄ όλους τους τομείς συσπειρώνοντας τους πιο άξιους επιστήμονες και καλλιτέχνες που κατάφεραν - κάποιοι απ΄ αυτούς - ν΄ αφήσουν πίσω τους σπουδαίο έργο, πριν η μπότα της Γκεπεού ισοπεδώσει τα πάντα, πριν ο αντιθεωρητισμός της σταλινικής γραφειοκρατίας στραγγαλίσει κάθε καινούργια συνεισφορά στο μαρξισμό. Σ΄ αυτούς τους άξιους μαρξιστές επιστήμονες ανήκει και ο Βαλεντίν Βολοσίνοφ, συγγραφέας του βιβλίου "Μαρξισμός και Φιλοσοφία της Γλώσσας", που μόλις εκδόθηκε, σε μια σοβαρή μετάφραση και με ένα κατατοπιστικό πρόλογο από το Βασίλη Αλεξίου. Ο Βαλεντίν Βολοσίνοφ ανήκε στη σχολή του Μπαχτίν, που επιχείρησε να θέσει, μεταξύ των άλλων, σε μαρξιστική βάση το ζήτημα της γλωσσολογίας, μέσα σ΄ ένα κλίμα που από τη μια έβρισκαν απήχηση οι ιδέες γνωστών γλωσσολόγων της Δύσης, του Σωσύρ, του Χούμπολντ και άλλων, και από την άλλη διεξάγονταν ο πιο πλατύς διάλογος με όλα τα ρεύματα της ρώσικης πρωτοπορίας. Μέρος αυτού του διαλόγου αποτελούν και οι θεωρητικές συζητήσεις για τη γλώσσα ανάμεσα στη σχολή του Μπαχτίν και τους ρώσους φουτουριστές, με τους λεκτικούς ακροβατισμούς τους.

Την ίδια εποχή, μέσα σ΄ αυτό το γονιμοποιητικό πνεύμα που σάρωνε κάθε συμβατικότητα, ανοίγοντας καινούργιους ορίζοντες στην ανθρώπινη σκέψη, έκανε τις πρωτοποριακές μελέτες του για τη σκέψη και τη γλώσσα και ο μεγάλος μαρξιστής ψυχολόγος και γλωσσολόγος Λεβ Βιγκότσκι. Ο Βιγκότσκι, μολονότι πέθανε στα 34 χρόνια του πρόλαβε ν΄ αφήσει σπουδαίο έργο, δημιουργώντας μια ολόκληρη σχολή, που παρά τα εμπόδια που όρθωσε επί δεκαετίες ο σταλινισμός, κατάφερε ν΄ ανοίξει καινούργιους δρόμους στον τομέα της έρευνας της ψυχονοητικής εξέλιξης του ανθρώπου, τη σχέση σκέψης και γλώσσας, της διαμόρφωσης της προσωπικότητας κ.ά. Ανάμεσα στους εκπροσώπους αυτού του ρεύματος της μαρξιστικής σκέψης συγκαταλέγονται μεγάλοι επιστήμονες όπως ο Λεόντιεφ, ο Λούρια και άλλοι διεθνώς γνωστοί στοχαστές.

Γλώσσα και κοινωνική αλληλεπίδραση

Το βιβλίο του Βολοσίνοφ δομείται πάνω στη βασική θέση, που αναλύεται σ΄ όλο το βιβλίο, ότι "η γλώσσα δεν αντανακλά τις υποκειμενικές και ψυχολογικές ταλαντεύσεις αλλά τις σταθερές κοινωνικές αμοιβαίες σχέσεις των ομιλητών. Σε διαφορετικές γλώσσες στις διαφορετικές εποχές, σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και κάτω από διαφορετικά αξιολογικά πλαίσια επικρατούν διάφορες γλωσσικές μορφές αυτών των σχέσεων και διάφορες παραλλαγές αυτών των μορφών" (σελ. 225). Στην πηγή της γλώσσας βρίσκεται η κοινωνική αλληλεπίδραση, Μ΄ άλλα λόγια, οφείλουμε να προσεγγίσουμε τη γλώσσα ως ένα "μέσο κοινωνικής συνεύρεσης", σύμφωνα με την εύστοχη διατύπωση του Βιγκότσκι, για τον οποίο οι ανώτερες πνευματικές λειτουργίες δεν αντανακλούν τίποτε άλλο παρά τις σχέσεις των ανθρώπων.

Στη διαδικασία της λεκτικής επικοινωνίας είναι ενεργητικός ο ρόλος του άλλου, τονίζει ο Βολοσίνοφ. Ο ομιλητής είναι ένα δρων υποκείμενο, μια κοινωνική ύπαρξη. Ο λόγος του, όμως, δεν σημαίνει τίποτα χωρίς τον παραλήπτη του. Ή όπως χαρακτηριστικά λέει ο μεγάλος βιολόγος της δικής μας εποχής Israel Rosenfeld "για να μιλήσετε, πρέπει να είστε δύο - γι΄ αυτό το λόγο τα "άγρια παιδιά" που μεγαλώνουν χωρίς επαφή με την ανθρώπινη κοινωνία δεν κατακτούν ποτέ τη γλώσσα - και ο πλούτος των γλωσσών προέρχεται από την ικανότητα κάθε ομιλούντος ατόμου να "ξαναφτιάξει", να αναπαράγει και να αναδιευθετήσει τα εκφωνήματα των άλλων".(1) Η ηλώσσα λοιπόν δεν έχει νόημα έξω από την διυποκειμενικότητα.

Οπως τονίζει ο Μαρξ(2), η γλώσσα είναι τόσο παλιά όσο και η συνείδηση, είναι η πραγματική, πρακτική συνείδηση και δεν εμφανίζεται παρά με την ανάγκη της συναλλαγής με τους άλλους. Η γλώσσα λοιπόν, ως συνείδηση, ανήκει στη σφαίρα της κοινωνικής παραγωγής. Για τον Βολοσίνοφ, βέβαια, όπως και για όλο το μπαχτινικό κύκλο, η συνείδηση είναι ένα ιδεολογικό και κοινωνικό γεγονός και όχι μια κλειστή ατομική σφαίρα. Η ατομική συνείδηση δεν είναι ο αρχιτέκτονας του ιδεολογικού εποικοδομήματος, αλλά ο ένοικος, όπως λέει χαρακτηριστικά (σελ. 68). Είναι σαφής εδώ η επίδραση των ιδεών του γνωστού ρώσου γλωσσαλόγου Ν. Μαρ, που συνδέει μηχανιστικά τη γλώσσα με το εποικοδόμημα της κοινωνίας.

Ενάντια στο θετικισμό

Ο Βολοσίνοφ αναπτύσσει μέσα στις σελίδες του βιβλίου του μια σπουδαία πολεμική ενάντια και στα δύο ιδεαλιστικά ρεύματα της εποχής του, που φτάνουν και μέχρι τις μέρες μας. Η ανάλυσή του - υπόδειγμα διδακτικού ύφους - αφορά τόσο τον αφηρημένο αντικειμενισμό, που από το Ντεκάρτ και το Λάιμπνιτζ φτάνει μέχρι το Σωσύρ, όσο και τον ατομιστικό υποκειμενισμό, που ξεκινώντας από τον Βίκο και τον Χέρντερ φτάνει μέχρι τον Βίλχελμ Φον Χούμπολντ, πρόδρομο των ιδεών του Νόαμ Τσόμσκι. Η ανάλυση αυτή γίνεται ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα που πρέπει να δοθεί η μάχη ενάντια σε όλες τις μορφές του νεοθετικισμού, όλα τα φιλοσοφικά ρεύματα και τις θέσεις που ανάγουν τα κοινωνικά φαινόμενα σε γλωσσικά που θεωρούν ότι τα όρια του κόσμου εξαντλούνται στα όρια της γλώσσας που ανάγουν τελικά και την ίδια την επιστήμη σε γλωσσικό φαινόμενο.

Ο Βολοσίνοφ με όπλο τη διαλεκτική καταρρίπτει, μεταξύ των άλλων, τις θέσεις του Γερμανού φιλοσόφου του 19ου αιώνα Βίλχελμ φον Χούμπολντ. Ο Χούμπολντ αναφερόταν στην "φόρμα των γλωσσών", υποδηλώνοντας μία ευρύτερη δομή που μέρος της αποτελούν οι διάφορες γλώσσες. Κάθε γλώσσα αποτελεί έκφραση μιας πιο γενικής γλωσσικής δομής ή φόρμας.

Καθολική φόρμα και παγκόσμια γραμματική

Ακολουθώντας το νήμα αυτής της συλλογιστικής ο Νόαμ Τσόμσκι υποστηρίζει μια ανάλογη θέση, με τη διαφορά ότι στη θέση της "φόρμας" των γλωσσών θέτει μία "παγκόσμια γραμματική". Σύμφωνα με τον Τσόμσκι, όλες οι γλώσσες, παρά την τεράστια ποικιλία τους βασίζονται σε έναν ορισμένο αριθμό θεμελιακών κανόνων που συνιστούν μια "παγκόσμια γραμματική", γεγονός που συνηγορεί υπέρ του έμφυτου χαρακτήρα των κανόνων της γλώσσας. Αυτοί οι κανόνες είναι διαφορετικοί απ΄ αυτούς που διέπουν τις υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες. Γι΄ αυτόν η γλώσσα δεν παράγεται καθόλου απ΄ τη μνήμη.

Ομως, τα νεότερα επιστημονικά δεδομένα καταρρίπτουν ολόκληρο το συλλογισμό του Τσόμσκι. Οπως τονίζει ο Rosenfeld "η ύπαρξη των θεμελιακών κανόνων δεν υποδηλώνει τόσο τη λειτουργία μιας παγκόσμιας γραμματικής όσο την κατηγοριοποιητική φύση των εγκεφαλικών λειτουργιών. Κάθε συνειδητή συμπεριφορά είναι κατηγοριοποιητική και αυτοαναφορική. Η γλωσσική συμπεριφορά ως συνειδητή συμπεριφορά έχει τα δομικά χαρακτηριστικά της συνείδησης. Μπορούμε να περιγράψουμε ως κανόνες τα μέσα που αποκτώνται για τη δημιουργία των κατηγοριών - όμως, μολονότι, οι κανόνες που εμφανίζονται στα διάφορα γνωστικά πεδία (οπτικό, γλωσσικό κλπ.)., διαφέρουν, το προτσές (η αυτοαναφορική κατηγοριοποίηση) παραμένει πάντα η ίδια. Ο λόγος για τον οποίο ο εγκέφαλος δημιουργεί αυτό το σύνολο κατηγοριών και όχι κάποιο άλλο έχει να κάνει με τη φύση των ερεθισμάτων, την προηγούμενη εμπειρία του ατόμου, τα εμπόδια που οφείονται σε φυσικές ανάγκες και σε εν δυνάμει πράξεις. Η αυτοαναφορική σχέση αποτελεί συστατικό στοιχείο του όλου προτσές. Οι πράξεις καταλήγουν να αποκτήσουν μια ορισμένη κανονικότητα που μπορεί να περιγραφεί με τη χρήση κανόνων, χωρίς όμως αυτοί οι κανόνες να συγχέονται με τα ίδια τα προτσέσα στον εγκέφαλο".

Ιστορία και γλωσσικό γεγονός

Για το Βολοσίνοφ το γλωσσικό γεγονός τοποθετείται μέσα στην Ιστορία, στην ιστορική, κοινωνικά διαμορφωμένη κατάσταση, το χρονότοπο κατά Μπαχτίν. "Η γλώσσα ζει και εξελίσσεται εδώ, στη συγκεκριμένη λεκτική επικοινωνία και όχι σε ένα αφηρημένο σύστημα γλωσσικών μορφών ούτε επίσης στην ατομική ψυχή των ομιλητών" (σελ. 219). "Η λέξη σαν το κατεξοχήν ιδεολογικό φαινόμενο υπάρχει σε μια συνεχή εξέλιξη και σε μια διαρκή αλλαγή. Αυτή αντανακλά με ευαισθησία όλες τις κοινωνικές μετατοπίσεις και αλλαγές. Στις τύχες της λέξης βρίσκονται οι τύχες της κοινωνίας των χρηστών της λέξης" (σελ. 335).

Η λέξη λοιπόν είναι ο πιο ευαίσθητος δείκτης των κοινωνικών αλλαγών. Είναι πάντα φορέας ενός μηνύματος, με τη διπλή έννοια της λέξης, μήνυμα, πληροφορία και επικοινωνία. Σ΄ αυτή τη βάση άλλωστε της πολλαπλότητας των λειτουργιών που επιτελεί η γλώσσα τοποθετείται, όπως αναλύει ο H. Wallon, η τεράστια σημασία της. (3) Η σχέση ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο, το σημαίνον και το σημαινόμενο δεν είναι τυχαία ούτε αυθαίρετη, όπως υποστηρίζει ο Σωσύρ, αλλά αναγκαία. Και είναι αναγκαία, λέει ο Βολοσίνοφ, όχι γιατί ανήκει σ΄ ένα σύστημα, αλλά γιατί είναι προϊόν μιας συνεχούς αλληλεπίδρασης, μιας συνεχούς αμοιβαίας και αμφίδρομης δράσης ανάμεσα σε άτομα κοινωνικά οργανωμένα. Δίνοντας ιδιαίτερα έμφαση στην πολυσημία και την κοινωνική πολυτονικότητα της λέξης, ο Βολοσίνωφ υπογραμμίζει τη σημασία της μάχης που πρέπει να δοθεί ενάντια στο "βασίλειο των κοινότοπων απόψεων", ενάντια στην πραγμοποίηση της λέξης, επιχειρώντας μια ανάλυση της λέξης. "μέσα στην αρένα της ταξικής πάλης", χώρο που διαμορφώνεται όπως λέει, κάθε ιδεολογικό σημείο.

Κοινωνική σημασία και προσωπικό νόημα

Το λεκτικό σημείο λοιπόν έχει μια κοινωνική ζωή. Αποτελεί υλικό τμήμα της αντικειμενικής πραγματικότητας στην οποία έχει την πηγή της και η σημασία του, το νόημά του. Η γλώσσα γενικά είναι φορέας σημασιών κοινωνικά επεξεργασμένων που είναι σταθεροποιημένες μέσα σ΄ αυτήν. Δεν δημιουργεί αυτή τις σημασίες, τις δημιουργεί η πρακτική δραστηριότητα των ανθρώπων που αναπτύσσουν αμοιβαίους δεσμούς μεταξύ τους οργανώνοντας τη δράση τους μέσα στη συγκεκριμένη κοινωνική πραγματικότητα. Οι σημασίες δεν παρουσιάζονται σαν σε βιτρίνα για να διαλέξει το άτομο ποιά απ΄ αυτές του κάνει. Η επιλογή γίνεται στη βάση των κοινωνικών, ταξικών θέσεων που αυτές εκφράζουν. Οπως αναλύει ο Λεόντιεφ "οι κοινωνικές σημασίες βρίσκονται σε μια διαλεκτική σχέση με το προσωπικό νόημα που αποκτούν για το καθένα. Η προσωπική σημασία, το προσωπικό νόημα είναι μια άλλη παράμετρος της ατομικής συνείδησης. Το προτσές της ενσωμάτωσης του προσωπικού νοήματος στην κοινωνική του σημασία είναι βαθύ. Το ψυχολογικό περιεχόμενό του πηγάζει από τις σχέσεις, τη ζωή του ατόμου, τα κίνητρα, τις ανάγκες του, την πορεία του σε κάθε στιγμή της ζωής του".(4)

Ο Βολοσίνοφ δίνει κι αυτός ιδιαίτερη έμφαση στη διαλεκτική της σημασίας. "Το διαλεκτικό γίγνεσθαι αντανακλάται στο γίγνεσθαι των σημασιών στη γλώσσα. Μια καινούργια σημασία αποκαλύπτεται στο παλιό αλλά μόνο για να αντιπαρατεθεί μαζί του και να το αναδιοργανώσει". (σελ. 226). Η εξέλιξη της σημασίας συνδέεται με την εξέλιξη της αλήθειας και την ιστορία της γνώσης. "Η δημιουργία της γλώσσας δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές σημασίες και αξίες που περιέχει. Το γίγνεσθαι της γλώσσας, όπως κάθε ιστορικό γίγνεσθαι μπορεί να συλληφθεί σαν μια τυφλή μηχανική ανάγκη αλλά μπορεί να γίνει μια "ελεύθερη ανάγκη", μέσω της μετατροπής του σε μια ανάγκη συνειδητή και επιθυμητή" (σελ. 225).

Γλώσσα και σκέψη

Ο Βολοσίνοφ δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην αντανάκλαση και τη διάθλαση του γίγνεσθαι της φύσης και της ιστορίας στο γίγνεσθαι της λέξης. Λέει χαρακτηριστικά: "Η ύπαρξη, αντανακλώμενη στο σημείο, στην ουσία δεν αντανακλάται όσο διαθλάται σ΄ αυτό. Τι είναι αυτό που καθορίζει τη διάθλασή του σε ένα ιδεολογικό σημείο; Η πάλη των τάξεων". (σελ. 87). Σ΄ αυτή την ιδιαίτερα σημαντική υλιστική προσέγγιση εκείνο που λείπει είναι η εγγραφή της γλώσσας στα πλαίσια των σχέσεων της με την ανθρώπινη σκέψη. "Η γλώσσα, λέει ο H. Wallon, δεν είναι η αιτία της σκέψης, αλλά είναι το εργαλείο και το απαραίτητο στήριγμα της προόδου της. Διαμέσου της γλώσσας το αντικείμενο της σκέψης παύει να είναι αυτό που με την παρουσία του επιβάλλεται στην αντίληψη. Η γλώσσα επιβάλει στις στιγμές της εμπειρίας τον κόσμο των σημείων , που γίνονται σημεία αναφοράς της σκέψης".

Οπως αναλύει ο Βιγκότσκι η "γνωστική εργαλειοθήκη" κάθε κοινωνίας και κάθε πολιτισμού (η γλώσσα, οι λέξεις, η γραφή, οι τρόποι απομνημόνευσης κ.α,), είναι ένα μέσον διαμεσοποίησης της σχέσης του ανθρώπου με τη Φύση. Είναι οι ιστορικο - κοινωνικές πραγματικότητες που το παιδί εσωτερικεύει, μέσα από τις σχέσεις του με τους γονείς και άλλα πρόσωπα κύρους και τις ιδιοποιείται ως κατηγορίες. "Η εσωτερικοποίηση των πολιτισμικών μορφών συμπεριφοράς προϋποθέτει την αναδόμηση της ψυχολογικής δραστηριότητας πάνω στη βάση των λειτουργιών που χρησιμοποιούν σημεία. Οι εξελικτικές αλλαγές στις λειτουργίες με σημεία είναι ανάλογες μ΄ εκείνες που εμφανίζονται στη γλώσσα. Εκεί, για παράδειγμα, διάφορες όψεις του εξωτερικού ή επικοινωνιακού λόγου καθώς και ο εγωκεντρικός λόγος εσωτερικοποιούνται και αποτελούν τη βάση του εσωτερικού λόγου... Η ανθρώπινη ψυχολογία και η βάση για την ποιοτική αλλαγή από την ψυχολογία των ζώων στους ανθρώπους συνοδεύονται απαραίτητα από την εσωτερικοποίηση των κοινωνικά ριζωμένων και ιστορικά ανεπτυγμένων δραστηριοτήτων". (5)

Η γλώσσα λοιπόν δεν αποτελεί έκφραση μιας έτοιμης σκέψης. Η σκέψη δεν είναι ενσωματωμένη στη λέξη, αλλά πραγματώνεται στη λέξη. Η σκέψη έχει τη δική της κοινωνική ιστορία, γλωσσικές ρίζες και έναν ενεργό χαρακτήρα μεσολαβητή για τη γνώση, λέει ο Βιγκότσκι. (6) Η σχέση λοιπόν σκέψης και γλώσσας είναι διαλεκτική. Η γλώσσική συγκρότηση δεν είναι κάποιος απλός αντικατοπτρισμός της νοητικής συγκρότησης. Γι΄ αυτό θα πρέπει να ιδωθεί κριτικά η θέση του Βολοσίνοφ "η διαθλασμένη αντανάκλαση του είναι στη συνείδηση του ανθρώπου συντελείται μόνο στη σκέψη και μέσα από τη λέξη" (σελ. 336). Μ΄ αυτό τον τρόπο όμως αφαιρείται όλη η διαλεκτική του γίγνεσθαι (της ενότητας του είναι και του μη - είναι) της σκέψης μέσα στη λέξη. Αλλωστε ήδη από τις πρώτες σελίδες των "Φιλοσοφικών Τετραδίων" ο Λένιν βάζει σε πλαίσιο την ιστορία της σκέψης και την ιστορία της γλώσσας. (7)

Η θεωρία της αντανάκλασης

Για την κατανόηση της σχέσης σκέψης και γλώσσας έχει καταλυτική σημασία η μελέτη της θεωρίας της αντανάκλασης. "Η αντανάκλαση της φύσης στη σκέψη του ανθρώπου πρέπει να εννοηθεί όχι "νεκρά", όχι αφηρημένα, όχι χωρίς κίνηση, ούτε χωρίς αντιφάσεις, αλλά στο αιώνιο προτσέσο της κίνησης, το φανέρωμα των αντιφάσεων και τη λύση τους". Η ίδια η αντανάκλαση συνυφαίνεται, όπως λέει ο Λένιν με μια "απαίτηση διαμεσοποίησης". Η αντανάκλαση είναι μια καθολική ιδιότητα της ύλης, που ανώτερη μορφή της είναι η ανθρώπινη σκέψη. Οπως αναλύει ο Λένιν στα "Φιλοσοφικά Τετράδια" η αντανάκλαση είναι "το φανέρωμα της ουσίας μέσα στον εαυτό της. Αυτή είναι μια κίνηση διαμέσου διαφορετικών στιγμών, απόλυτη διαμεσοποίηση του εαυτού της, κίνηση της μετάβασης". Ως αντανάκλαση δεν πρέπει να νοείται το παθητικό αντικαθρέφτισμα αλλά η σύλληψη της αντίφασης του εξωτερικού κόσμου στη σκέψη μέσα από μια σειρά διαμεσοποιήσεων, σε μια σπειροειδή ανοδική κίνηση, από την υλική πηγή της αντίφασης στην πρώτη άρνηση και απ΄ αυτήν στην άρνηση της άρνησης.

Ιστορικό και λογικό

Μέσα από την άρνηση της άρνησης συντελείται μέσα σε συγκεκριμένους όρους η σύνθεση των αντιθέτων. "Στην πηγή λοιπόν του αισθήματος γίνεται η σύνθεση του ιστορικού κόσμου με τη λογική κατανόηση της λογικής του στη σκέψη. Αυτή η σύνθεση είναι η ενότητα του ιστορικού - λογικού όπως εγκαθιδρύεται στον αντικειμενικό κόσμο". (8) Το λογικό ανήκει στην ύλη και την κίνησή της, αντανακλά τη λογική των πραγμάτων στην ιστορική τους εξέλιξη. Το ιστορικό και το λογικό λοιπόν αποτελούν μια ενότητα αντιθέτων σε μετάβαση. Η τυπική σκέψη τα διαχωρίζει. Δεν μπορεί να συλλάβει τη σύνθεση ιστορικού και λογικού και έτσι δεν μπορεί να συλλάβει το καινούργιο. Θεωρεί αδύνατη τη λύση της αντίφασης ανάμεσα στο νέο και στο παλιό και έτσι οδηγείται στο σκεπτικισμό.

Η επιμονή του Βολοσίνωφ στη χρησιμοποίηση του όρου "διάθλαση" στη θέση της αντανάκλασης δημιουργεί μεγάλα ερωτηματικά και χρειάζεται προσεκτική μελέτη. Γιατί είναι αδύνατο να συλλάβουμε την ενότητα του ιστορικού με το λογικό αν δεν τα προσεγγίσουμε στα πλαίσια της θεωρίας της αντανάκλασης. Σ΄ αυτό επιμένει ιδιαίτερα ο Λένιν στα "φιλοσοφικά Τετράδια". Μόνο μέσα απ΄ αυτό το διαλεκτικό μονοπάτι η ανθρώπινη γνώση μπορεί να οξύνει την αντίφαση και να συλλάβει την ουσία των πραγμάτων, τους νόμους κίνησής τους, την αλήθεια τους. Δεν επαρκούν τα όρια μιας βιβλιοπαρουσίασης για να εκτεθεί το μέγεθος της ιστορικής συνεισφοράς του Βολοσίνοφ σε μια μαρξιστική ανάλυση του φαινομένου της γλώσσας συνολικά, (του πλάγιου, του ευθέος λόγου, των παραλλαγών τους, του εσωτερικού λόγου, των αναπαραστάσεων, των συντακτικών κατηγοριών κ.α.). Πρέπει να τονίσουμε όμως ότι βιβλία σαν αυτό του Βολοσίνοφ αποκαλύπτουν την τεράστια δύναμη της διαλεκτικής θεωρίας και πράξης του μαρξισμού.

Αφήνουμε στον αναγνώστη τη σπάνια πνευματική απόλαυση της κριτικής μελέτης του, της περιπλάνησης στα σκοτεινά μονοπάτια της φιλοσοφίας της γλώσσας και των δύσκολων εννοιών της, της άντλησης πολύτιμων και ιδιαίτερα επίκαιρων σήμερα μαθημάτων από το ιστορικό εγχείρημα διανοητών του μεγέθους του Βολοσίνοφ ή αντίστοιχα του Βιγκότσκι.

1) Ιsrael Rosenfield "Une anatomie de la conscience" eg. Flammarion.

2) K. Μαρξ "Γερμανική Ιδεολογία"

3) H. Wallon "Les origines de la pensee chez L΄ enfant", ed. Armand Colin, 1941 & 1968

4) Λεόντιεφ "Δραστηριότητα, συνείδηση, προσωπικότητα", εκδ. Αναγνωστίδη

5) L.S. Vygotsky: "Noυς στην κοινωνία", σελ. 104-105, εκδ. Gutenberg, 1997

6) Λ. Βιγκότσκι "Σκέψη και γλώσσα", εκδ. Γνώση, Αθήνα 1988

7) Λενιν: "Φιλοσοφικ΄σ Τετράδια", εκδ. Ρινόκερως

8) Σ. Μιχαήλ "Η υλιστική διαλεκτική και η πράξη της γνώσης", Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση, Γενάρης - Φλεβάρης 1987

23/11/2002